Αλληλεξάρτηση και ηθική ευθύνη

Αυτό που διακρίνει το σύνολο των έμβιων όντων, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου, είναι ο σχεσιακός και αλληλεξαρτώμενος χαρακτήρας της ύπαρξής του. Κανένα έμβιο ον, κανένας άνθρωπος δεν είναι αυτάρκης ή αυτοσυντηρούμενος. Ολοι ανεξαιρέτως εξαρτιόμαστε τόσο για την επιβίωσή μας όσο και για την ευζωία μας από τους άλλους. Οι ζωές μας είναι σχεσιακές, αλληλένδετες και αλληλεξαρτώμενες. Αυτή η ζωτικής σημασίας αλληλεξάρτηση καθιστά τον καθένα μας πάντα ήδη υπεύθυνο για τη ζωή του άλλου.

Η αναπόδραστη σχεσιακότητα της ύπαρξής μας στο πλέον πρωταρχικό της επίπεδο ως απόλυτη αλληλεξάρτηση του ενός από τον άλλο αποτελεί τον τόπο ανάληψης της ευθύνης και αδυνατότητα διαφυγής από αυτήν. Είμαστε υπεύθυνοι, όχι μόνο γι’ αυτούς με τους οποίους μοιραζόμαστε τον κόσμο στο παρόν, αλλά και γι’ αυτούς που πρόκειται να υπάρξουν στο μέλλον. Ο άλλος άνθρωπος ή το άλλο έμβιο ον μάς καλεί στην ευθύνη μέσω των υλικών, πνευματικών ή συναισθηματικών αναγκών του.

Πολλάκις, η εκπλήρωση αυτών των αναγκών προϋποθέτει τη δική μας κινητοποίηση, συμμετοχή ή παρέμβαση. Οι ανάγκες του άλλου μάς καθιστούν αλληλέγγυους προς αυτό(ν). Η τρωτότητα, ο κίνδυνος, η επισφάλεια, οι έγνοιες και τα προβλήματα δεν αφορούν μόνο το άτομο που τα υφίσταται, αλλά όλους εκείνους που εμπλέκονται στη ζωή του και μπορούν να συνεισφέρουν με τον άλφα ή βήτα τρόπο στον περιορισμό τους ή την εξάλειψή τους. Υπό αυτή την έννοια, δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι το «εγώ είμαι» σημαίνει «εγώ είμαι για το(ν) άλλο».

Ενεκα αυτής της αλληλεξάρτησης του ενός από τον άλλο, δεν μπορούμε να πούμε ότι οι ανάγκες των άλλων, όποιοι κι αν είναι αυτοί, «δεν μας αφορούν». Ωστόσο, η περατότητα των δυνάμεών μας και των δυνατοτήτων μας δεν μας επιτρέπει να ανταποκρινόμαστε πάντα θετικά στην ευθύνη, στην οποία μας προσδένουν τα αιτήματα των άλλων. Ετσι, είμαστε αναγκασμένοι να επιλέγουμε σε τίνος τις ανάγκες θα ανταποκρινόμαστε κάθε φορά κατά προτεραιότητα, χωρίς εν τούτοις αυτό να σημαίνει ότι εναπόκειται σ’ εμάς να αποφασίζουμε για ποιον ή για ποια θα είμαστε υπεύθυνοι ή όχι. Συνεπώς, κάθε φορά το ζητούμενο είναι, όπως επισημαίνουν η Τζούντιθ Μπάτλερ και η Αθηνά Αθανασίου στο «Απαλλοτρίωση. Η επιτελεστικότητα στην πολιτική», το πώς μπορούμε «να ανοιχθούμε στον κόσμο», να είμαστε διαθέσιμοι σ’ αυτόν «με τον καλύτερο τρόπο», έστω κι αν πολύ συχνά οι υλικές μας συνθήκες και η περατότητα των δυνάμεών μας υπονομεύουν ένα τέτοιο άνοιγμα ή μια τέτοια προσπάθεια.

Συνήθως η ευθύνη εκλαμβάνεται σαν να αφορά τις πράξεις ενός δρώντος υποκειμένου και σαν να θεμελιώνεται στην ελευθερία της βούλησής του. Εν τούτοις, όπως έχει δείξει ο Εμανουέλ Λεβινάς, η ηθική ευθύνη δεν συνιστά επιλογή του υποκειμένου. Η ευθύνη δεν είναι κάτι που εγώ επιλέγω, αλλά είναι ο άλλος ή η άλλη που με καθιστά υπεύθυνο. Για παράδειγμα, η παρουσία του άλλου μπροστά στην πόρτα του σπιτιού μου ή στα σύνορα της χώρας μου με καθιστά αυθωρεί υπεύθυνο απέναντί του. Ο άλλος μού θέτει ένα αίτημα, το οποίο δεν είναι απαραίτητο να αρθρωθεί σε λέξεις. Αυτό το αίτημα με προσδένει σε μια παθητική ευθύνη, δηλαδή μια ευθύνη την οποία δεν έχω επιλέξει.

Συνεπώς, όταν κάποιος ανταποκρίνεται στο κάλεσμα των άλλων για βοήθεια, μια τέτοια ανταπόκριση δεν απορρέει από έναν ηθικό κανόνα βάσει του οποίου αποφασίζει τι είναι ηθικά αγαθό και τι όχι και ανάλογα πράττει. Η ανταπόκριση οφείλεται ακριβώς στο γεγονός ότι από την αρχή η ζωή του εξαρτάται από τις ζωές των άλλων, όπως και οι ζωές των άλλων από τη δική του.

Ετσι, το να ανοίγουμε στον άλλο την πόρτα του σπιτιού μας ή τα σύνορα της χώρας μας δεν αποτελεί τόσο αρετή όσο αναγνώριση της ευθύνης που απορρέει από αυτή την πρωταρχική αλληλεξάρτηση του «εγώ» από ένα «εμείς». Η τρωτότητα του πρόσφυγα, ο κίνδυνος που διατρέχει η ζωή του, η επισφάλειά του, η φτώχεια του δεν αφορούν μόνο τον ίδιο, αλλά κάθε άλλο ανθρώπινο ον, στον βαθμό που η βελτίωση ή ακόμη και η επιδείνωση της κατάστασής του εν γένει εξαρτώνται ελάχιστα από τον ίδιο και πολύ περισσότερο από εμάς, τους άλλους. Η έκκληση που μας απευθύνει ο άλλος μέσω των αναγκών του μάς δεσμεύει σε μια ευθύνη χωρίς δυνατότητα διαφυγής.

Η προσφυγιά, ο εκτοπισμός, η φτώχεια, η έλλειψη στέγης ή κάθε άλλη συνθήκη ακραίας επισφάλειας καθιστούν ιδιαίτερα εμφανές το πόσο οι άνθρωποι που υφίστανται τις συνθήκες αυτές εξαρτώνται από εμάς τους άλλους, καθώς και το ότι η μη διαθεσιμότητά μας να σταθούμε αλληλέγγυοι προς αυτούς μπορεί κυριολεκτικά να συντρίψει τις ζωές τους, πράγμα που μπορεί να μας καταστήσει, όπως επισημαίνει ο Γιώργος Φαράκλας στο «Γιατί μας συμφέρει να υποδεχτούμε τους πρόσφυγες», ακόμη και «δολοφόνους».

* διδάσκει Σύγχρονη Ηπειρωτική Φιλοσοφία στο ΕΚΠΑ