Ξανά για την Ευρώπη

Λίγο πριν από τις ευρωεκλογές και δύο δεκαετίες μετά την καθιέρωση του ευρώ θα μπορούσαμε να σταθούμε ξανά στα εξής σημεία προβληματισμού για το παρόν και το μέλλον της Ευρώπης, μάλιστα με τη συμμετοχή της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Πράγματι η «Ευρώπη», ως αυτοτελής γεωπολιτική και πολιτιστική οντότητα, δεν υπήρξε και προφανώς δεν είναι και στις μέρες μας δεδομένη.

Πάντα ήταν αντιληπτή η διχοτομία ανάμεσα στους ενδογενείς και στους εξωγενείς ορισμούς της καθώς και η πολλαπλότητα των διαφοροποιήσεων στους κόλπους κάθε κατηγορίας ορισμών, με αποτέλεσμα να συνιστά εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα η επαρκής ανασυγκρότηση της ιστορίας των ιδεών για την ήπειρο που θεωρήθηκε «finis mundi». Η δυσχέρεια βέβαια αυτή επιτείνεται, όταν πρόκειται να ανερευθεί ο ομφάλιος λώρος των ιδεών αυτών με τα ιδεολογικά σύνολα και υποσύνολα που παρήγαγε στη μακραίωνη ιστορία της η Δύση.

Η πρόταξη και εδώ της έκφρασης «αναζητώντας» δεν προέκυψε από κάποια «μεταμοντέρνα» υπεκφυγή ή εναντίωση προς τις «κανονικότητες» και τα φαινόμενα «μακράς διάρκειας» των σημερινών κοινωνιών, με όποιο σχήμα κι αν κωδικοποιήσουμε τον σχηματισμό τους. Πρόκειται απλώς για επίταση κατά τη διεργασία οριοθέτησης των «ταυτοτήτων» και συναφώς για την αποτύπωση της «ρευστότητας» που ενυπάρχει ανάμεσα στο «δικαίωμα» και στην «περιχαράκωση» στη «διαφορά».

Προφανώς οι απόψεις που θα προσπαθήσω να τεκμηριώσω στη συνέχεια δεν θα αντληθούν από την οικεία θεωρητική και ερευνητική συγκομιδή της Μικροκοινωνιολογίας («προσωπική ταυτότητα» - «κοινωνική ταυτότητα», κατά τη διάκριση του Erving Goffrnan). Επίσης δεν θα παραβλέψω το γεγονός ότι ο νεοφιλελευθερισμός των τελευταίων δεκαετιών εκβάλλει και στις κοινωνιολογικές έρευνες, στις οποίες το θεώρημα της «κατασκευής» των «ταυτοτήτων» προϋποθέτει για παράδειγμα την απόφανση της Μ. Thatcher ότι «δεν υπάρχει κοινωνία, μόνον τα άτομα και οι οικογένειές τους».

Ακριβώς τώρα που στην Ευρωπαϊκή Ενωση δραστηριοποιούνται ρατσιστικά κόμματα ή κόμματα επιρρεπή στη ρατσιστική δημαγωγία, ψηφίζονται αυστηρότερα μέτρα ελέγχου των υποψήφιων μεταναστών, διευκολύνονται πρακτικές ελαστικότητας στην προσφορά εργασίας, με εποχικές και ανθυγιεινές ασχολίες, που επιφέρουν τη φτηνή αναπαραγωγή των εργαζομένων/ απασχολούμενων και ενθαρρύνουν τον διαχωρισμό τους με φυλετικά κριτήρια.

Ο «ρατσισμός» λοιπόν ως σχέση ανισότιμων μερών της ίδιας κοινωνίας μετατρέπει την «ετερότητα» ή απλώς τη «διαφορετικότητα» σε εχθρότητα, με την εμπέδωση «προκαταλήψεων» και «ξενοφοβίας» που συνεπάγεται την αδιάπτωτη εχθρότητα των ξενοφερμένων. Βέβαια τα «praejudicia», ό,τι δηλαδή είναι πριν από κάθε λογική κρίση και από κάθε θεσμό δικαίου, εκπορεύονται και διαχέονται με το «ζεστό» και το «κρύο» του ίδιου κρουνού: «εκ των άνω», ως στοιχεία της κυρίαρχης ιδεολογίας ή ως δραστικό της υποσύνολο, με την επενέργεια «διανοουμένων», γνωστών και μη εξαιρετέων, και «εκ των κάτω», στο πλαίσιο των πιεστικών καθημερινών αναγκών επιβίωσης και συμβίωσης.

Ο άνωθεν κατευθυνόμενος ρατσισμός έχει υποστεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες, μετά τη γενικευμένη αντίθεση προς τις ναζιστικές θηριωδίες, και παρά τις θνησιγενείς απόπειρες αποενοχοποίησης και απώθησης του Ολοκαυτώματος, μια ορισμένη μεταλλαγή: έθεσε σε δεύτερη μοίρα ή αγνόησε τη «φυλή», για να προτάξει τις πολιτιστικές διαφορές των εθνικών ή εθνοτικών ομάδων που από ιστορικό δημιούργημα αντιμετωπίζονται ως η δεύτερη «φύση» τους. Διαφορές δηλαδή γλωσσών, εθίμων, θρησκειών που αποτέλεσαν το εφαλτήριο εκρατσισμού του «δικαιώματος στη διαφορά»: πριν απ’ όλα τίθεται το «δικαίωμα» προστασίας, σε ένα πλέγμα «επιθετικής ετοιμότητας», της «ταυτότητάς» «μας» ως Γάλλων, Ιταλών κ.λπ.

Ο κάτωθεν φιλτραρισμένος ρατσισμός έχει θεσμικό υπόβαθρο και αφορά το σύνολο των διακρίσεων που υφίστανται στη δουλειά, στη στέγαση, στην εκπαίδευση, στην περίθαλψη κ.λπ. Υπόκειται μ’ άλλα λόγια ένα καθορισμένο πλέγμα κοινωνικών ανισοτήτων και σύστοιχης καταπίεσης, κατά τη διεργασία περιθωριοποίησης κοινωνικών ομάδων, δηλαδή κατά τη δυσχερή πρόσβασή τους στην αγορά εργασίας και συναφώς στα δημόσια αγαθά που η αντίληψη των σημερινών κοινωνιών προσγράφει στην «αξιοπρέπεια» του πολίτη.

Στις δεκαετίες που έρχονται μάλλον θα επαυξηθεί η υποταγή στη νομισματική ενοποίηση των επιμέρους στοιχείων μιας διευρυνόμενης ενιαίας πολιτικής των κρατών-μελών της, χωρίς αυτό να συνεπάγεται και τη διακριτή σε σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες κοινή εξωτερική πολιτική και την απόσπαση από το NATO.

Η εντεινόμενη νομισματική ενοποίηση, ως διαρκής προσπάθεια για τη σύγκλιση των εθνικών οικονομιών (με δείκτες τον πληθωρισμό, το δημόσιο χρέος και έλλειμμα, τα επιτόκια και τις συναλλαγματικές ισοτιμίες), αναμφίλογα έχει εγκαθιδρύσει ένα θεσμικό πλέγμα υπερεθνικής κυριαρχίας, χωρίς να υπονοείται το πρωτείο της πολιτικής, εφόσον θα πρόκειται για την αυτονόμηση της οικονομικής ζωής της Ενωσης μέσω ενός ειδικευμένου μηχανισμού «πνευματικής τεχνολογίας» με έδρα τις Βρυξέλλες. Επομένως ό,τι σήμερα και στο προσεχές μέλλον θα συγκροτεί την «Ευρωπαϊκή Ενωση» δεν θα αποτελεί μια ομοσπονδία κρατών, αλλά μια διακρατική σύνθεση που θα οικοδομείται σε υπερεθνικούς θεσμούς οι οποίοι διαθέτουν «ασταθή ισορροπία» και ευάλωτους επίτροπους.

* ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων