Ανατολική Αττική: φυσική καταστροφή και πολιτική κοινωνία

Η φυσική καταστροφή στην Ανατολική Αττική (Δευτέρα, 23 Ιουλίου 2018) χαρακτηρίστηκε ως «εθνική τραγωδία». Χρησιμοποιήθηκε αυτή η γλωσσική έκφραση για να δηλωθεί όχι μόνον το ανυπολόγιστο μέγεθος της καταστροφής σε ανθρώπινες ζωές και σε περιουσίες, αλλά και να τονιστεί ότι η ίδια η «εθνική συνθήκη», η οποία θεσμοθετήθηκε κατά την ιστορική φάση μετά το τέλος του πολέμου μέχρι σήμερα στο οικονομικό και πιο συγκεκριμένα στο πολεοδομικό - οικιστικό επίπεδο, κατέρρευσε.

Εντός του δημοσίου διαλόγου που έχει ξεκινήσει, προτείνω, από τη σκοπιά της πολιτικής φιλοσοφίας, να αναλύσουμε σε τρεις ενότητες τα εξής τρία επιμέρους ζητήματα: πρώτον, την ιστορικότητα του μεταπολεμικού οικιστικού μοντέλου, το οποίο θεσμοθετήθηκε μεταπολεμικά στη χώρα μας, δεύτερον, το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής, το οποίο λαμβάνει, τις τελευταίες δεκαετίες, και στην περιοχή της Μεσογείου διαστάσεις που υπερβαίνουν τους υφιστάμενους πολιτικούς θεσμούς και, τρίτον -εξίσου σημαντικό με τα δύο προηγούμενα-, την αλλαγή του τρόπου του σκέπτεσθαι και την αλλαγή της νοοτροπίας και, σε τελευταία ανάλυση, την αναζήτηση μίας άλλου τύπου πολιτικής επικοινωνίας στην Ελλάδα.

Ας εξετάσουμε τα τρία αυτά ζητήματα με τη σειρά: όσον αφορά το πρώτο, είναι σαφές ότι το μεταπολεμικό οικιστικό μοντέλο (όπως κάθε πράγμα) ακμάζει και παρακμάζει.

Στην περίπτωση όμως του ελληνικού μεταπολεμικού οικιστικού μοντέλου δεν ισχύει μόνον ο καθολικός ιστορικός νόμος, αλλά μπορούμε να εντοπίσουμε σωρεία αναντιστοιχιών ανάμεσα στις θεσμικές διαδικασίες και στα πρακτικά αποτελέσματα στις σχετικές νομικές ρυθμίσεις. Αυτά είναι ζητήματα, τα οποία αναλύουν ειδικοί επιστήμονες.

Εκείνο που αξίζει στο σημείο αυτό να τονιστεί από τη σκοπιά της πολιτικής φιλοσοφίας είναι το εξής: το μεταπολεμικό πολεοδομικό - οικιστικό μοντέλο, όπως τελικά θεσμοθετήθηκε (νομικά και τεχνικά), θεμελιώνεται (ή ανάγεται) σ’ ένα «παράδειγμα» σχέσεων ανθρώπου - φύσης, το οποίο ονομάζουμε «παράδειγμα» κυριαρχίας.

Στο ευρύτερο πλαίσιο της λογικής του καπιταλισμού, υιοθετείται το «παράδειγμα» της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση και δεν εγκαθιδρύονται σχέσεις συμφιλίωσης ανθρώπου - φύσης. Στην περίπτωση της κυριαρχίας, η ίδια η φύση είναι αντικείμενο καθυπόταξης και εργαλείο στα χέρια του πανίσχυρου υποκειμένου.

Στην ανθρώπινη «φυσική ιστορία», όμως, εάν τα πράγματα δεν εξελίσσονται κατά τον τρόπο που σχεδιάζονται από τον ανθρώπινο νου, αλλά μπορεί ενδεχομένως (;) να προσδιορίζονται και από έναν παράγοντα που ονομάζεται παγκόσμιο πνεύμα (κατά τον Hegel), τότε θα πρέπει να σκεφτούμε τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση σ’ ένα άλλο συμφιλιωτικό πλαίσιο.

Το μεταπολεμικό οικιστικό μοντέλο της Ανατολικής Αττικής (στην ελληνική επικράτεια δεν είναι το μοναδικό) αποτελεί, λοιπόν, ακριβές αντίγραφο του «παραδείγματος κυριαρχίας» του ανθρώπου πάνω στη φύση.

Ας μη δημιουργηθεί η εντύπωση στους αναγνώστες ότι με τη θέση αυτή υποδεικνύω «οδούς διαφυγής» από πολιτικές ευθύνες.

Ούτε -εννοείται- αναφέρομαι στο χιλιοειπωμένο: διαχρονικές πολιτικές ευθύνες. 'Η μήπως η μεταπολεμική πολιτική κοινωνία αντανακλάται στο πολεοδομικό – οικιστικό μοντέλο της;

Το δεύτερον μείζον πολιτικό ζήτημα που εξετάζουμε ονομάζεται: κλιματική αλλαγή και συνδέεται άρρηκτα με τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση.

Προτού αναλύσουμε την εφαρμογή του στην περίπτωση της Ανατολικής Αττικής, επιβάλλεται να τονιστούν δύο σημεία σε γενικό φιλοσοφικό πλαίσιο: πρώτον στην κλιματική αλλαγή αποτυπώνεται η αρνητική σχέση (η αρνητική διαμεσολάβηση) που έχει αναπτυχθεί στις μέρες μας (στον εικοστό πρώτο αιώνα) ανάμεσα στους πολιτικούς θεσμούς της ανθρώπινης κοινωνίας και το φυσικό περιβάλλον.

Και δεύτερον, μέχρι και την εποχή της Βιομηχανικής Επανάστασης επικρατούσαν -θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί- σχέσεις ισορροπίας ανάμεσα στις ανθρώπινες δραστηριότητες και τη φύση.

Δεν θα επεκταθώ σε θεωρητική και σε φιλοσοφική ανάλυση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής, επειδή μας ενδιαφέρει να τονιστεί στην περίπτωση της Ανατολικής Αττικής το εξής: οι υφιστάμενες πολιτικές δομές μπροστά στην «εξέγερση της φύσης» απεδείχθησαν ανεπαρκείς.

Οφείλω και αυτή τη συμπερασματική πρότασή μου να τη «μεταφράσω» στο θεωρητικό σχήμα του «παραδείγματος» της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση: το πολιτικο-θεσμικό πλαίσιο της νεωτερικής και τη σύγχρονης πολιτικής κοινωνίας, το οποίο ο ίδιος ο άνθρωπος σχεδίασε, επεξεργάστηκε και επέβαλε τελικά εδώ και δύο αιώνες, για να κυριαρχήσει επί της φύσεως, είναι «απαρχαιωμένο».

Με άλλα λόγια, η ίδια η Ανατολική Αττική θέτει το μείζον πολιτικό ζήτημα του αυτοπροσδιορισμού και της ανασύστασης της ελληνικής πολιτικής κοινωνίας σε εντελώς νέες πολιτικές βάσεις.

Διά γυμνού οφθαλμού, διαπιστώσαμε όλοι μας ότι η κλασική κομματική διαμάχη όχι μόνον είναι αναποτελεσματική, αλλά και καθετί δομικό με την αντιπροσωπευτική δημοκρατία μας δεν έχει αντίκρισμα μπροστά στην «εξέγερση της φύσης».

Οι παραιτήσεις υπουργών και υπηρεσιακών παραγόντων καλύπτουν το πρόβλημα. Το ίδιο κάνει και η αντιπολίτευση, στον βαθμό που υποδύεται τον τυπικό ρόλο της στην «εθνική τραγωδία».

Βρισκόμαστε ως πολιτική κοινωνία μπροστά σε μία μοναδική ιστορική στιγμή, να ανασυσταθούμε, να ανακατασκευάσουμε τον «πολιτικό εαυτό μας».

Αυτό το οποίο δεν μπορέσαμε να κάνουμε κατά τη δεκαετή οικονομική κρίση, μήπως ήρθε η ιστορική στιγμή να γίνει τώρα, μετά την «εξέγερση της φύσης» στην Ανατολική Αττική;

*καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης