Λίγα ακόμη για τη χειραγώγηση

Ενας από τους σημαντικότερους επαγγελματίες της χειραγώγησης ήταν ο μακρόβιος Εντουαρντ Μπερνέζ (Edward Bernays, 1891-1995), Αυστριακός και κατόπιν πολιτογραφημένος Αμερικανός υπήκοος, ανιψιός του Φρόιντ και μεσολαβητής της έκδοσης στα αγγλικά των βιβλίων του θείου του, αλλά και ιδιαίτερα πετυχημένος χρήστης/εφαρμοστής των θεωριών του θείου του στην καθημερινότητα της διαφήμισης και των δημοσίων σχέσεων στις ΗΠΑ.

Το 1917 συστάθηκε στις ΗΠΑ η «Επιτροπή για τη Δημόσια Πληροφόρηση» (CPI - Committee on Public Information) με ιδρυτικό μέλος τον Μπερνέζ.

Η επιτροπή αυτή εφάρμοσε την κυβερνητική προπαγάνδα των ΗΠΑ σε πολύ μεγάλη κλίμακα, συνδυάζοντας διαφημιστικές τεχνικές με την καλύτερη δυνατή γνώση -για την εποχή της- της ανθρώπινης ψυχολογίας. Ουσιαστικά ήταν προάγγελος του «1984», του μυθιστορήματος του Τζορτζ Οργουελ.

Η επιτροπή αυτή συνδύαζε την ανάλυση των υποσυνείδητων αναγκών και παρορμήσεων με την «κατάλληλη» χρήση των πρόθυμων ΜΜΕ της εποχής.

Τα πρόθυμα ΜΜΕ μετέδιδαν καθημερινά μια τεράστια ποσότητα (κατασκευασμένων) ψεμάτων και υπερεθνικόφρονων επιθέτων, με άμεσο στόχο τη δημιουργία ενός πολεμικού παραληρήματος εναντίον της Γερμανίας, ακόμη και πριν κηρυχθεί πόλεμος.

Κατασκεύαζαν φρικαλεότητες και ασύστολα ψέματα για να προβοκάρουν μια γενικευμένη, παλλαϊκή αποδοκιμασία εναντίον της Γερμανίας του κάιζερ, πράγμα που ο ίδιος ο Μπερνέζ μεταπολεμικά παραδέχτηκε ότι εφάρμοζαν συστηματικά οι συνεργάτες του στη CPI. Βέβαια οι εφημερίδες και τα περιοδικά που εξέφραζαν μια διαφορετική αφήγηση αναγκάστηκαν -εντελώς δημοκρατικά- να σιωπήσουν.

Ο Μπερνέζ θεωρείται ιδρυτής του κλάδου των δημοσίων σχέσεων (PR, Public Relations), κλάδος συναφής με τη διαφήμιση και τη μαζική χειραγώγηση, κλάδος από τον οποίο και πλούτισε.

Θεωρούσε την προπαγάνδα τη μόνη εναλλακτική σε σχέση με το χάος. Η ιδιοφυΐα του συνδύαζε την ψυχολογία του όχλου (με βάση τις -τώρα πια απαξιωμένες- θεωρίες του Λε Μπον) με τεχνικές των ΜΜΕ και των δημοσίων σχέσεων για να χειραγωγεί σε μαζική κλίμακα τα ανθρώπινα συναισθήματα.

Περιέγραφε τις μάζες ως παράλογες, που υπόκεινται στο ένστικτο της αγέλης και υποστήριζε ότι οι πεπειραμένοι επαγγελματίες χρησιμοποιούν την ψυχολογία και την ψυχανάλυση για να ελέγχουν τις μάζες με επιθυμητούς τρόπους.

Τα μηνύματα που εξέπεμπε η CPI δεν είχαν απολύτως καμία σχέση με τη λογική, αλλά ευθέως με το συναίσθημα και τη δαιμονοποίηση του αντιπάλου, πράγματα που εφαρμόζονται και στις μέρες μας σε μαζική κλίμακα και ιδιαίτερα σε προβατοποιημένα ακροατήρια που λειτουργούν μόνο με το θυμικό.

Το βασικό του δόγμα ήταν ότι το οποιοδήποτε συναίσθημα μπορεί να κατευθυνθεί σε μια οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα, με βάση μια επιδέξια χειραγώγηση.

Συνάδελφος του Μπερνέζ στη CPI έγινε ο Ουόλτερ Λίπμαν (Walter Lippmann), στενός σύμβουλος του προέδρου των ΗΠΑ, Ουίλσον.

Ο Λίπμαν ήταν σύνδεσμος των συμφερόντων της Γουόλ Στριτ της Ουάσινγκτον και της βρετανικής μυστικής υπηρεσίας «Στρογγυλό Τραπέζι» (The Round Table) που εκπροσωπούσε -όταν δεν κατηύθυνε- τα συμφέροντα του βρετανικού κεφαλαίου και επηρέαζε μέσα από άρθρα στη νεοϋορκέζικη εφημερίδα Herald Tribune, που αναδημοσιεύονταν σε πολλές εφημερίδες των ΗΠΑ, μεγάλο αριθμό αναγνωστών.

Κατά τη δεκαετία του 1920 ήταν ταμπού για τις γυναίκες να καπνίζουν σε δημόσιους χώρους. Αυτό ασφαλώς μείωνε τα κέρδη της American Tobacco Company, o πρόεδρος της οποίας ανέθεσε στον Μπερνέζ να κάνει κάτι για την κερδοφορία της εταιρείας.

Ο τελευταίος, αφού συμβουλεύτηκε ψυχολόγους, διαμόρφωσε την έννοια του «δαυλού της ελευθερίας», έναν ποιητικό αλλά και σουρεαλιστικό τρόπο να μιλά κανείς για ένα αναμμένο τσιγάρο.

Κατά την ψυχολογία της εποχής, ο «δαυλός της ελευθερίας» ήταν σύμβολο του αντικομφορμισμού και συμβόλιζε την ελευθερία από την καταπίεση των αρσενικών.

Εθεσε σε εφαρμογή το σχέδιό του μέσω μιας φίλης του, η οποία κανόνισε όλα τα σχετικά για μια παρέλαση σουφραζετών στη Νέα Υόρκη την Κυριακή του Πάσχα το 1929.

Αφησε να διαρρεύσει στον Τύπο της εποχής ότι μια ομάδα για τα δικαιώματα των γυναικών θα παρέλαυνε τη συγκεκριμένη μέρα ανάβοντας «δαυλούς της ελευθερίας».

Βέβαια, αντί για τους «δαυλούς», οι γυναίκες που παρήλαυναν άναβαν τσιγάρα Lucky Strike μπροστά στις φωτογραφικές μηχανές των ανυπόμονων δημοσιογράφων, που αγωνιούσαν να ενημερώσουν το αναγνωστικό κοινό. Ενα από τα πρώτα fake news του περασμένου αιώνα.

Ο Μπερνέζ δημιούργησε και πολιτικές καμπάνιες ανατροπής αντιπάλων, όπως η εκστρατεία που χρηματοδότησε η εταιρεία μπανανών «Τσικίτα» εκπαραθυρώνοντας τον δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο Γκουζμάν της Γουατεμάλας.

Τέτοιες εφαρμογές δημοσίων σχέσεων διαμόρφωσαν την έννοια και την πραγματικότητα της «δημοκρατίας της μπανάνας».

Το 1928 δημοσίευσε το βιβλίο «Προπαγάνδα», που υπάρχει και σε μια προσεγμένη ελληνική μετάφραση και ξεχωρίζει για την κυνική του ειλικρίνεια. Για κάθε ενδιαφερόμενο υπάρχει στο You Tube μια πολύ φροντισμένη σχετική παραγωγή του BBC με τίτλο «Ο αιώνας του εαυτού» (The Century of the Self) που αναλύει σε συνέχειες την εξάπλωση του ατομισμού, παράλληλα με τη δημιουργία και την εξάπλωση της καταναλωτικής κοινωνίας, της διαφήμισης και των δημοσίων σχέσεων.

*ομότιμος καθηγητής Τμήματος ΕΜΜΕ, Πανεπιστήμιο Αθηνών