Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία στην Ευρώπη

Για την κοινή γνώμη η αντιπροσωπευτική δημοκρατία συνδέεται με τα κόμματα, με τη διεξαγωγή εκλογών και με τον σχηματισμό κυβέρνησης, δηλαδή ενός οργάνου το οποίο αναλαμβάνει να ασκεί την πολιτική εξουσία εντός του κράτους. Αυτά τα πραγματολογικά δεδομένα έχουν επικρατήσει εδώ και δύο αιώνες στην Ευρώπη, η οποία, ως γνωστόν, δεν είναι απλώς και μόνο γεωγραφική περιοχή, αλλά υποστασιοποιεί τη «συνείδηση της οικουμένης», σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο Χούσερλ (1935).

Η θέσπιση της νεωτερικής και σύγχρονης κοινοβουλευτικής αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας υπήρξε το ιστορικό δημιούργημα δύο αιώνων στον ευρωπαϊκό πραγματολογικό «τόπο». Ωστόσο στις μέρες μας, στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, όλοι οι Ευρωπαίοι πολίτες διαπιστώνουμε διά γυμνού οφθαλμού ότι οι πρακτικές και οι διαδικασίες της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας στην Ευρώπη χωλαίνουν ή αντιμετωπίζουν δυσκολίες πολιτικής εφαρμογής.

Μπορούμε να αναφέρουμε πολλά εμπειρικά παραδείγματα: άλλα έχουν να κάνουν με τη «ρευστοποίηση» των κομμάτων και την ανάδειξη ηγετών οι οποίοι δεν προέρχονται απ’ αυτά (βλ. Τραμπ και Μακρόν), άλλα αναφέρονται στην αδυναμία σχηματισμού κυβέρνησης (βλ. Αυστρία, Γερμανία, Νορβηγία κ.α.) και άλλα συνδέονται με τις διαδικασίες των κοινοβουλευτικών εκλογών (βλ. Ιταλία). Πράγματι οποιαδήποτε όψη ή πλευρά της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και να εξετάσει κανείς διαπιστώνει ότι το «πράγμα» αντιπροσώπευση έχει τρωθεί, έχει από ιστορικής και πολιτικής απόψεως δημιουργήσει στο εσωτερικό του ρωγμές και αντιφάσεις τις οποίες δεν μπορεί να επουλώσει.

Η αδυναμία σχηματισμού κυβέρνησης στη Γερμανία τέσσερις μήνες μετά τις κοινοβουλευτικές εκλογές (24 Σεπτεμβρίου 2017) είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα της κρίσης αντιπροσώπευσης. Το παράδειγμα της Νορβηγίας είναι επίσης κραυγαλέο.

Σχηματίστηκε κυβέρνηση στη Νορβηγία μετά από τέσσερις μήνες διαβουλεύσεων και συνεννοήσεων μεταξύ των κομμάτων. Το μείζον ερώτημα το οποίο τίθεται από τη σκοπιά της πολιτικής φιλοσοφίας διατυπώνεται ως εξής: γιατί δεν λειτουργεί στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα στις δημοκρατικές ευρωπαϊκές κοινωνίες η ιδέα του «κοινωνικού συμβολαίου», δηλαδή γιατί δεν εφαρμόζονται οι πρακτικές και οι διαδικασίες της κοινοβουλευτικής και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας;

Το ερώτημα αυτό αναφέρεται στη ρίζα των σύγχρονων κοινωνιών, οι οποίες αναζητούν έναν νέο συνειδησιακό αυτοπροσδιορισμό. Η ιδέα της αντιπροσώπευσης και η διαδικασία του κοινοβουλίου γεννήθηκαν εντός των ιστορικο-κοινωνικών ορίων του εθνικού κράτους. Στις μέρες μας όμως δύο μείζονες πραγματολογικές συνθήκες προσδιορίζουν διεθνώς τα πράγματα. Πρώτη συνθήκη: το χρηματοπιστωτικό σύστημα, δηλαδή η παγκόσμια διακίνηση του χρήματος ως εμπορεύματος. Και δεύτερη συνθήκη: οι μετακινήσεις των πληθυσμών, οι οποίες παρά τα θεσμικά και τα νομικά εμπόδια διαμορφώνουν το «μετα-εθνικό καθεστώς».

Κατά συνέπεια, στον βαθμό που οι ευρωπαϊκές κοινωνίες δεν λαμβάνουν υπόψη τους τους δύο αυτούς παράγοντες ως συγκροτησιακές συνθήκες της συνειδησιακής λογικής τους, επόμενο είναι να διαμορφώνονται παραχαράξεις στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι το κλασικό και παραδοσιακό εκλεκτορικό σώμα έχει αλλάξει και η αλλαγή αυτή αντανακλάται στους αντιπροσώπους.

Ας κάνουμε ακόμη μια εμπειρική αναφορά από την «ελληνική κομματική περίπτωση»: ενώ η ηγεσία του κόμματος της Νέας Δημοκρατίας ισχυρίζεται ότι έχει μετακινηθεί, ιδεολογικά και πολιτικά, προς το «Κέντρο», η δημόσια παρουσία είναι ακροδεξιά. Αυτό είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα αναντιστοιχίας εκλεκτόρων και αντιπροσώπων, το οποίο για το ελληνικό κομματικό σύστημα θα αποκτήσει κατά τις επικείμενες κοινοβουλευτικές εκλογές δραματικές διαστάσεις.

Επανέρχομαι στη θεωρητικο-πολιτική ανάλυσή μου και υποστηρίζω ότι το νεωτερικό σύστημα της αντιπροσώπευσης (η ιδέα του «κοινωνικού συμβολαίου») κατά τον εικοστό πρώτο αιώνα στην Ευρώπη «περνάει δύσκολες μέρες» επειδή και ως ιδέα και ως πολιτική εφαρμογή, εάν δεν ενταχθεί στην ιστορία, θα εξαφανιστεί. Αυτό σημαίνει ότι το αρχικό αντιπροσωπευτικό σύστημα της πρώιμης πολιτικής νεωτερικότητας ενσωμάτωσε τα πολιτικο-οικονομικά συμφέροντα της εποχής του.

Το σημερινό όμως δεν μπορεί να συμβαδίσει με τις πολιτικο-οικονομικές εξελίξεις. Αγνοεί πλήρως το χρηματοπιστωτικό σύστημα, όπως συμβαίνει το ίδιο και με το «προσφυγικό ζήτημα». Η θέση μου για την κρίση αντιπροσώπευσης την οποία αντιμετωπίζει η Ευρώπη μπορεί να συνοψιστεί στις εξής δύο προτάσεις: πρώτον, σε όλες τις ευρωπαϊκές δημοκρατικές κοινωνίες εφαρμόζεται ένα μοντέλο «αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας» το οποίο είναι απαρχαιωμένο, στον βαθμό που δεν έχει ενσωματώσει τις ιστορικές εξελίξεις του εικοστού πρώτου αιώνα.

Και δεύτερον, η διαφαινόμενη στον ιστορικό ορίζοντα επικράτηση νέων απολυταρχικών καθεστώτων στην Ευρώπη μήπως τελικά οφείλεται στην «τεχνοκρατική» υποκατάσταση των θεσμών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας από τα γραφειοκρατικά μορφώματα τύπου «Eurogroup» (δηλαδή από «μεταδημοκρατικές δομές);

* καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης