«Στην Ελλάδα ο πολιτικός αντιαμερικανισμός συνυπάρχει με τον πολιτισμικό»

Η ιστορικός Ζηνοβία Λιαλιούτη, συγγραφέας του βιβλίου «Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα 1947-1989» (Εκδόσεις Ασίνη), διδάσκουσα στο Πάντειο και στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, μιλά στην «Εφ.Συν.» για τις διαφορετικές όψεις του φαινομένου που ονομάζουμε «αντιαμερικανισμό»

Ή μήπως είναι ιδεολογική σημαία ευκαιρίας που εγκαταλείπεται λόγω σύσφιγξης σχέσεων με τις ΗΠΑ, όπως διαπίστωναν με χαιρεκακία συντηρητικές εφημερίδες με αφορμή την επίσκεψη Τσίπρα στον Τραμπ;

Η φετινή επέτειος της εξέγερσης του Πολυτεχνείου βρίσκει τον Ντόναλντ Τραμπ να έχει κλείσει 10 μήνες στον προεδρικό θώκο, τα ψυχροπολεμικά πυρηνικά σενάρια να αναθερμαίνονται, τις ελληνοαμερικανικές σχέσεις «πιο ισχυρές από ποτέ», όπως διατυμπάνιζε ο πρέσβης των ΗΠΑ Τζέφρι Πράιατ, και το «America is Back» να λανσάρεται ως το νέο αναπτυξιακό σλόγκαν που θα αντικαταστήσει το ναυαγισμένο «Η Ελπίδα Ερχεται».

• Ποια υπήρξαν τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του αντιαμερικανισμού στην Ελλάδα;

Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα είναι φαινόμενο που αναπτύσσεται στον εικοστό αιώνα, μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και σε συνάρτηση με την ανάδυση του Ψυχρού Πολέμου.

Το γεγονός αυτό τον διαφοροποιεί από χώρες της Δυτικής Ευρώπης, όπως η Γαλλία και η Γερμανία, όπου ο αντιαμερικανισμός έχει τις ρίζες του ήδη στον 18ο και τον 19ο αιώνα. Στην ελληνική περίπτωση, ο πολιτικός αντιαμερικανισμός συνυπάρχει με τον πολιτισμικό.

Είναι επίσης σημαντικό γεγονός ότι ορισμένες εκφάνσεις του αντιαμερικανισμού έχουν διαπαραταξιακά χαρακτηριστικά, όπως η καταγγελία του λεγόμενου «αμερικάνικου τρόπου ζωής» στη δεκαετία του 1950 ή η αρνητική πρόσληψη του ρόλου των ΗΠΑ στο «εθνικό» ζήτημα του Κυπριακού.

• Στο βιβλίο σας διαχωρίζετε τον αντιαμερικανισμό σε πέντε ιστορικές περιόδους, με πιο έντονο το φαινόμενο της περιόδου 1974-85 που ονομάζετε «γενικευμένο αντιαμερικανισμό», και πιο αποδυναμωμένο τον «λανθάνοντα αντιαμερικανισμό» της δεύτερης μεταπολιτευτικής περιόδου. Επιβιώνει κάτι από αυτά σήμερα ή αποτελούν παρελθόν;

Από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και εξής, ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα υπέστη μια σειρά μετασχηματισμών. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και περίπου μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 2000, ο αντιαμερικανισμός αναζωπυρώνεται και αποκτά νέα χαρακτηριστικά.

Τα σημαντικότερα από αυτά είναι η διάχυσή του τόσο στον χώρο της Κεντροδεξιάς όσο και στον χώρο της Ακροδεξιάς, καθώς και η ενσωμάτωση του λόγου κατά της παγκοσμιοποίησης, στον οποίο συνυπάρχουν τόσο η καταγγελία του ρόλου των ΗΠΑ ως της μοναδικής υπερδύναμης όσο και ο φόβος για τη διάβρωση της εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας.

Μια σειρά γεγονότων και ανακατατάξεων που σχετίζονται με τις συγκρούσεις στη Βαλκανική χερσόνησο, τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, αλλά και με τη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ επηρεάζουν την έκφραση του αντιαμερικανισμού.

Αναφέρω εδώ τον έντονο αντιαμερικανισμό που εκδηλώθηκε με επίκεντρο τη ΝΑΤΟϊκή επέμβαση στη Γιουγκοσλαβία, την πρόσληψη του αμερικανικού ρόλου στην κρίση των Ιμίων, καθώς και την έξαρση του αντιαμερικανισμού, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη, την περίοδο της αμερικανικής επίθεσης στο Ιράκ το 2003 και του πολέμου κατά της τρομοκρατίας.

Παρά το γεγονός ότι η προεδρία Ομπάμα και η εκδήλωση της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, με τις προεκτάσεις της, επέφεραν ριζικές αλλαγές στο σύστημα πεποιθήσεων, ωστόσο οι κινητοποιήσεις και οι αντιδράσεις που προκάλεσαν τα συγκεκριμένα γεγονότα δείχνουν την επιβίωση του αντιαμερικανισμού και σε μια σχετικά κοντινή μας περίοδο.

• Τι ρόλο έπαιξε η εξέγερση του Πολυτεχνείου στην ανάδειξη του αντιαμερικανισμού;

Στη Μεταπολίτευση, η εξέγερση του Πολυτεχνείου αναδεικνύεται σε κομβικό γεγονός για τη συγκρότηση των πολιτικών ταυτοτήτων, ιδιαίτερα για την Αριστερά και την Κεντροαριστερά, μέσα από την πραγμάτευσή της στη δημόσια ιστορία, τις τελετές μνήμης που καθιερώθηκαν γι’ αυτήν και την ενσωμάτωσή της στις κινηματικές πρακτικές των επόμενων δεκαετιών.

Μέσα από μια διαδικασία διαπραγμάτευσης και αντιπαράθεσης για την απόδοση νοήματος, το Πολυτεχνείο, ως η κορυφαία αντιδικτατορική ενέργεια, έγινε κατανοητό ως ιστορική συνέχεια των εθνικών αγώνων, αλλά και ως πράξη με αντιαμερικανικό περιεχόμενο.

Για την τρίτη Ελληνική Δημοκρατία, το Πολυτεχνείο αποτελεί ορόσημο, καθώς συνδέεται με τα ερμηνευτικά σχήματα για τα αίτια επιβολής και κατάρρευσης της δικτατορίας, και άρα με τη νομιμοποιητική βάση της Μεταπολίτευσης.

• Πέρυσι, με αφορμή την επίσκεψη Ομπάμα, δημοσιεύτηκε έρευνα που έβρισκε ότι ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα έχει υποχωρήσει. Θεωρείτε ότι μετά από περίπου ένα χρόνο από την εκλογή του Τραμπ, έχει αλλάξει κάτι όσον αφορά τα φιλοαμερικανικά ή αντιαμερικανικά συναισθήματα στην Ελλάδα;

Πράγματι, η προεδρία Ομπάμα σηματοδοτεί μία περίοδο κάμψης του ελληνικού αντιαμερικανισμού, η οποία οφείλεται τόσο στη θετική αξιολόγηση του τότε Αμερικανού προέδρου, αλλά και στις αλλαγές στην εθνική αυτοεικόνα και στην πρόσληψη των εξωτερικών εχθρών, τα ποία επέφερε η κρίση. Παρότι αυτή τη στιγμή δεν έχουμε μια αναζωπύρωση του αντιαμερικανισμού στην Ελλάδα, είναι σαφές πως η εικόνα του Ντόναλντ Τραμπ είναι αρνητική.

Ο νυν Αμερικανός πρόεδρος αποτελεί μια αμφιλεγόμενη πολιτική παρουσία, ενώ η προεδρία του κλυδωνίζεται ήδη από βαρύτατες, υπό διερεύνηση, κατηγορίες.

Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τη ροπή του Τραμπ σε αντιμεταναστευτικές και ρατσιστικές θέσεις και τη μη αποδοκιμασία από μέρους του τού νεοναζιστικού εξτρεμισμού στις ΗΠΑ είναι στοιχεία που ενδέχεται να εντείνουν τις αρνητικές στάσεις της ελληνικής κοινωνίας. Το αν η αρνητική εικόνα του Αμερικανού προέδρου μπορεί να τροφοδοτήσει εκ νέου τον αντιαμερικανισμό στην Ελλάδα είναι ένα ανοιχτό ερώτημα.

Στοιχεία από την έρευνα γνώμης για τις ΗΠΑ στην Ελλάδα του Αμερικανικού Ινστιτούτου Pew

√ Δεν εμπιστεύονται τον Τραμπ οι οχτώ στους 10 Ελληνες - Συμπαθούν τους Αμερικανούς οι έξι στους 10. Οχι στον Τραμπ, ναι στο Χόλιγουντ, λένε οι Ελληνες.

√ «Ολο και περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο αντιμετωπίζουν τις ΗΠΑ ως απειλή», συμπεραίνει φετινή έρευνα του Αμερικανικού Ινστιτούτου Pew, καταγράφοντας την άνοδο του αντιαμερικανισμού διεθνώς μετά την εκλογή Τραμπ. Σε σύνολο 37 χωρών, μόλις το 22% εκφράζουν ότι έχουν έστω και «μερική» εμπιστοσύνη στον Ντόναλντ Τραμπ ότι θα κάνει το σωστό όσον αφορά τις διεθνείς υποθέσεις.

√ Στην Ελλάδα καταμετρούνται από τα χαμηλότερα ποσοστά υποστήριξης στον Τραμπ παγκοσμίως, με μόλις 19% να τον εμπιστεύεται έστω και μέτρια, ενώ το 76% δεν τον εμπιστεύονται καθόλου ή ελάχιστα.

√ Οσο πιο δεξιά τόσο πιο πολύ ανεβαίνει η εμπιστοσύνη στον Τραμπ: τον εμπιστεύονται το 31% όσων δηλώνουν δεξιοί, το 15% των κεντρώων και μόλις το 11% των αριστερών - ποσοστό συγκριτικά υψηλό σε σχέση με την Αριστερά άλλων ευρωπαϊκών χωρών, όπως η Ισπανία που μόλις το 2% των αριστερών εμπιστεύεται τον Τραμπ.

√ Το 44% των Ελλήνων εξακολουθεί να θεωρεί «τη δύναμη και την επιρροή των ΗΠΑ ως μεγάλη απειλή για τη χώρα μας», ποσοστό μικρότερο από τέσσερα χρόνια πριν, όταν την ίδια εκτίμηση είχε το 49%.

√ To 53% των Ελλήνων έχει αρνητική γνώμη για τις ΗΠΑ. Ωστόσο οι θετικές γνώμες για τις ΗΠΑ αυξήθηκαν φέτος στο 43% από 38% πέρυσι.

√ Το 63% των Ελλήνων έχει θετική άποψη για τους Αμερικανούς ως λαό, ενώ το 71% δηλώνει ότι του αρέσουν «η αμερικανική μουσική, οι ταινίες και οι σειρές».