Ο αντικομφορμιστής που εξόργιζε τους αστούς

Θα ερχόταν γρηγορα, όμως, η στιγμή που η φράση «Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ και ξερό ψωμί» θα χρησιμοποιούνταν καταφατικά ως τίτλος σε αφιερώματα στο έργο του ιδιοφυούς Γερμανού σκηνοθέτη -όπως π.χ. αυτό που συνδιοργάνωσαν, το 2016, το Goethe, η Ταινιοθήκη και οι Νύχτες Πρεμιέρας. Η τρέλα με τον Φασμπίντερ δεν ήταν, φυσικά, παροδική κουλτουριάρικη μόδα. Ηταν συνειδητοποιημένη, διαχρονική σινεφίλ αφοσίωση. Οσο για τον Τζιμάκο, δεν ξέρουμε αν γνώριζε το έργο και τον βίο του δημιουργού που είχε πεθάνει ήδη το ‘82, στο Μόναχο, από ένα μείγμα κοκαΐνης και βαρβιτουρικών, καταπονημένος σωματικά και ψυχικά από τη ζωή 37 χρόνων που είχε διάγει εκτός ορίων..

Τελικά, όμως, η πραγματικότητα λέει πως ο Φασμπίντερ υπήρξε πολύ πιο αντικομφορμιστής, αντιφατικός, ρηξικέλευθος, αμείλικτος απέναντι στην οποιασδήποτε μορφής εξουσία, σκληρός για τα ήθη των αστών, συγκρουσιακός, αυθάδης και «αναρχικός» απ’ ό,τι ο Πανούσης. Και δεν εννοούμε στην τέχνη του -τέτοια σύγκριση θα ήταν άκυρη-, αλλά στη ζωή του που, αν είχε διαρκέσει, σήμερα θα συμπλήρωνε την 80ετία. Κρίμα που δεν πρόλαβε, αν μάλιστα σκεφτούμε πως ο Φασμπίντερ, ύστερα από μία 15ετή φρενήρη καλλιτεχνική διαδρομή, η οποία απαριθμούσε 41 μεγάλου μήκους ταινίες, 3 μικρού μήκους, 3 τηλεοπτικές σειρές, τη συγγραφή και την παράλληλη σκηνοθεσία 15 έργων στο θέατρο (συνήθως με το ψευδώνυμο «Franz Walsch»), πέθανε έχοντας δίπλα του το σενάριο για την επόμενη ταινία που ετοίμαζε για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ. Κι απ’ την άλλη, αυτός, ο ριζοσπαστικότερος δημιουργός της εμβληματικής τριάδας του Νέου Γερμανικού Κινηματογράφου (την οποία συμπλήρωναν οι Β. Χέρτζογκ και Β. Βέντερς), δεν θα μπορούσε παρά να έχει γίνει παρανάλωμα στην πυρκαγιά του ταλέντου και μίας καθημερινότητας χωρίς φρένα και αίσθημα αυτοπροστασίας.

Είχε γεννηθεί το ‘45 στο Μπαντ Βερισχόφεν, ως τέκνο της αστικής οικογένειας ενός γιατρού. Τα παιδικά του χρόνια τα καθόρισε ο αποχωρισμός από τη μάνα του, Λιζελότε Εντερ, όταν τον έστειλαν να ζήσει με τους θείους του και, αργότερα, το διαζύγιο των δικών του. Ενα πάθος είχε πάντα. Τον κινηματογράφο. Κι έτσι, ανυπότακτος μαθητής, στα 16 του εγκατέλειψε το σχολείο, για να αφιερωθεί στην τέχνη.

Από το ‘64 έως το ‘66, παρακολούθησε το Fridl-Leonhard Studio, όπου γνώρισε και τη Χάνα Σιγκούλα -από τις κινηματογραφικές του ιέρειες, αργότερα. Το 1967, ίδρυσε στο Μόναχο το περίφημο Αντιθέατρο κι εκεί ανέβαζε, για την επόμενη 3ετία, νέα έργα και τολμηρές διασκευές κλασικών. Πολλοί από τους τότε συνεργάτες του εμφανίστηκαν αργότερα στις ταινίες του, ήταν άλλωστε χαρακτηριστικό του ότι τα καστ του προέρχονταν κυρίως από τον στενό οικογενειακό ή φιλικό του κύκλο -εξ ου και ο όρος «Fassbinder Family», ο οποίος στην περίπτωση των κινηματογραφικών συμμετοχών της μητέρας του ήταν και ακριβής.

Τέτοια περίπτωση ήταν και η πρώην γραμματέας Ιρμ Χέρμαν, την οποία ο ίδιος έπεισε να γίνει ηθοποιός. Με τη Χέρμαν έζησαν μια 10ετή ερωτική σχέση, κακοποιητική για εκείνη: ο Φασμπίντερ, ομοφυλόφιλος κατά βάση, πάλευε από νωρίς με τον εθισμό του στα ναρκωτικά και το αλκοόλ, είχε κρίσεις οργής και, κυρίως, δυσκολευόταν να αποδεχθεί τη σεξουαλική του ταυτότητα. Κι αυτός ήταν κι ο λόγος που αργότερα η ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα στράφηκε τουλάχιστον σε δύο περιπτώσεις εναντίον του: στα «Πικρά Δάκρυα της Πέτρα φον Καντ» (1972), που χαρακτηρίστηκε από ορισμένους ομοφοβική ταινία, και στο «Ο Fox και οι Φίλοι του» (1975), όταν κατηγορήθηκε ως προδότης της κοινότητας. Η παρουσία του Φασμπίντερ ήταν, βέβαια, ταυτισμένη με κάθε είδους επιθέσεις της κριτικής: Οι Μαρξιστές π.χ. τον κατηγόρησαν ότι εγκατέλειψε τις αριστερές του αρχές σε ταινίες όπως «Το Ταξίδι της Κυρίας Κύστερ στον Παράδεισο» (1975) και «Η Τρίτη Γενιά» (1979). Και είναι γνωστό ότι οι παραστάσεις (1975) του θεατρικού του έργου «Σκουπίδια, Πόλη και Θάνατος», με ήρωα έναν πάμπλουτο Εβραίο που εκμεταλλεύεται τις ενοχές των Γερμανών για το Ολοκαύτωμα, ακυρώθηκαν, λόγω κατηγοριών για αντισημιτισμό.

Ολα αυτά δεν έκαμψαν τον Φασμπίντερ, που από το ‘69, όταν είχε γυρίσει την πρώτη του μεγάλου μήκους «Η αγάπη είναι πιο ψυχρή από τον θάνατο» και εφεξής, παράλληλα με τον κοινωνικοπολιτικό, κινηματικό του ακτιβισμό, εφάρμοσε κι έναν αντίστοιχο κινηματογραφικό ακτιβισμό, εφευρίσκοντας μία νέα «γλώσσα» αντισυμβατικών τεχνικών αφήγησης και μιας απρόβλεπτης «πολιτικοποιημένης» θεματολογίας, με αλληγορίες εναντίον της ταξικής συνείδησης, επιλέγοντας μη γραμμικές αφηγήσεις, αντισυμβατικό μοντάζ, στιλιζάρισμα και έντονη θεατρικότητα (ειδικά στην πρώτη, «μπρεχτική» του περίοδο), σκοτεινή χρωματική παλέτα, κλειστοφοβικούς χώρους, συναισθηματικές εξάρσεις, μαύρο χιούμορ και σαρκασμό για τους βολεμένους αστούς της μεταπολεμικής Γερμανίας.

Ολα αυτά, καθώς γύριζε το ένα μετά το άλλο ή συχνά και ταυτόχρονα ό,τι έμελλε να μείνουν ως αριστουργήματα του παγκόσμιου σινεμά. Ολα εμβάθυναν σε θέματα που αφορούσαν την αστική υποκρισία, την εργατική τάξη, τους μετανάστες, τον ρατσισμό, τον φασισμό, τον κόσμο του περιθωρίου, τις σχέσεις εξουσίας. Ατελείωτος ο κατάλογος των σπουδαίων ταινιών του. Ας αναφέρουμε μόνον ενδεικτικά τις: «Ο Ελληνας Γείτονας» (1969), «Ο Φόβος Τρώει τα Σωθικά» (1974), «Η Χρονιά με τα 13 Φεγγάρια» (1978), η τριλογία με ηρωίδες γυναίκες και φόντο το δυτικογερμανικό «οικονομικό θαύμα», «Ο γάμος της Μαρίας Μπράουν» (1979), «Λόλα» (1981, η εκδοχή του για τον «Γαλάζιο Αγγελο» του Στέρνμπεργκ), και «Βερόνικα Φος» (1982) και το κύκνειο άσμα του «Ο καβγατζής» (1982, με σενάριο βασισμένο στον «Καβγατζή της Βρέστης» του Ζενέ, στον χαρακτήρα και τις επιλογές του οποίου μπορεί ν’ ανιχνευτούν κοινά στοιχεία με τον Φασμπίντερ).

«Κάθε σκηνοθέτης ασχολείται με ένα μόνο θέμα, γυρίζοντας την ίδια ταινία ξανά και ξανά. Το δικό μου είναι η εκμετάλλευση των συναισθημάτων, όποιος και αν είναι ο δυνάστης. Δεν τελειώνει ποτέ η εκμετάλλευση, είτε πρόκειται για το κράτος που επικαλείται τον πατριωτισμό είτε πρόκειται για ένα ζευγάρι», είχε πει κάποτε ο ίδιος, προσδιορίζοντας με ακρίβεια το κίνητρο ενός έργου που μένει αναλλοίωτα εύστοχο.