Μαρξ και διπλωματία

● Οι παίκτες στις διεθνείς σχέσεις

Πιστεύω ότι απέδειξα πως ο Μαρξ ασχολήθηκε εκτεταμένα με τις διεθνείς σχέσεις και τη διεθνή πολιτική, παρόλο που δεν αναφέρθηκα σε όλες τις αναλύσεις χωρών που έχει κάνει, καθώς και στις μελέτες του για αυτές. Μαζί με τον Ενγκελς παρήγαγαν θεωρητικά σχήματα που βρίσκονταν πολύ μπροστά από την εποχή τους, όπως ότι οι παίκτες στις διεθνείς σχέσεις δεν είναι μόνο τα κράτη και τα κρατικοειδή υποκείμενα-δομές (όπως οι αυτοκρατορίες).

Οι δυο τους ανέδειξαν τη σημασία και τον ρόλο τέτοιων παικτών όπως ήταν η αστική τάξη, η διεθνής αντίδραση, οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις και, πριν από όλα, τα δημοκρατικά και εργατικά κινήματα, τα εθνικοαπελευθερωτικά και τα αντιαποικιοκρατικά κινήματα, τα κινήματα χειραφέτησης προσώπων, τάξεων, εθνών. Ανέλυσαν τις διεθνείς σχέσεις σε δύο επίπεδα, εκείνες που προκύπτουν από κρατικές επιλογές και διακρατικές σχέσεις, συγκρούσεις και αντιθέσεις, αλλά και εκείνες που προκύπτουν από τη διεθνοποίηση των κοινωνικών αγώνων. Παίκτης-κλειδί έδειξαν πως είναι το επαναστατικό κίνημα σε όλες τις εκφάνσεις του, με μια έννοια και η αντεπανάσταση.

● Ο παίκτης-κλειδί

Κατά τους Μαρξ και Ενγκελς, ο παίκτης-κλειδί στις διεθνείς σχέσεις είναι ο έκτος παίκτης στο διεθνές σύστημα, που κινείτο τόσο στο επίπεδο των κυρίαρχων κρατικών πολιτικών (ως φορέας αντίστασης και ανατροπής τους, καθώς και της δημιουργία της Κομμούνας), όσο και στο επίπεδο των διεθνοποιημένων κοινωνικών αγώνων.

Ο έκτος παίκτης είναι ο παίκτης των κοινωνικών αντιθέσεων και αγώνων, ταυτόχρονα όμως κινείται στο δεύτερο επίπεδο, εκείνο των κρατών. Κατά προέκταση, ο Μαρξ κάθε άλλο παρά αγνοεί τη σημασία του κράτους στις διεθνείς σχέσεις. Οπως όμως έδειξα, για τον Μαρξ το ίδιο το κράτος έχει δύο λειτουργίες, εσωτερική και εξωτερική, κοινωνική και εθνική. Εξετάζει και τις δύο. Αντίστοιχα, το διεθνές σύστημα κινείται σε δύο επίπεδα (ο διαχωρισμός είναι μεθοδολογικός), εκείνο του συστήματος των κρατών και εκείνο των μη κρατικών υποκειμένων.

Οι Μαρξ και Ενγκελς είναι οι πρώτοι που καταγράφουν, αναλύουν και αναδεικνύουν την παρουσία και μη κρατικών παικτών στο διεθνές σύστημα. Και αντί αυτή η πρωτοπόρα σκέψη τους να γίνει αντικείμενο μελέτης και υποστήριξης, ερμηνεύεται από μαρξολόγους και μαρξολογούντες ως τάχα άρνηση των ίδιων των διεθνών σχέσεων και των θεωριών περί αυτών. Με άλλα λόγια, ένας ουσιαστικός εμπλουτισμός της θεωρίας, επειδή έρχεται από «άλλη οπτική γωνιά», αντιμετωπίζεται ακόμα και εχθρικά.

Το ίδιο συμβαίνει και με εκείνη την πτυχή του έργου των Μαρξ και Ενγκελς με την οποία έδειξαν τη σχέση οικονομίας και πολιτικής, καθώς και άλλων κοινωνικών παραγόντων (όπως η παράδοση, ο ρόλος της προσωπικότητας) στις διεθνείς σχέσεις. Το μεγαλύτερο μέρος των μαρξολογούντων επιδιώκει να εξαφανίσει το πολιτικό στο μαρξικό έργο για τις διεθνείς σχέσεις, ώστε στη συνέχεια να τον χαρακτηρίσει ως φυλακισμένο στον «μονόπλευρο οικονομισμό του». Από την άλλη, ως έδειξα, δεν είναι λίγοι εκείνοι που ασχολούνται με το διεθνολογικό του έργο και τον κατηγορούν ως «υπερπολιτικό» που τάχα αγνοεί (!) την οικονομία.

● Ο ρόλος των κρατών

Ο Μαρξ μέσα από την ανάλυση σειράς κρατών και της θέσης τους στο διεθνές σύστημα δείχνει τη διπλή ειδίκευσή τους. Αφενός ως προς τις σημαντικότερες εσωτερικές λειτουργίες τους (όπως δεσποτικό κράτος) και αφετέρου από τον ιδιαίτερο ρόλο τους στο διεθνές σύστημα, επί παραδείγματι, ως «φιλελεύθερος οικονομικός δεσποτισμός» (Αγγλία) ή ως «πολιτικός δεσποτισμός του χωροφύλακα» (Ρωσία). Ο Μαρξ περιγράφει τα κράτη μέσα από τη διασταύρωση της ειδικής λειτουργίας, αλλά και της ειδίκευσής τους. Συχνά εδώ, ο ρόλος της οικονομίας είναι δευτερεύων, ή πιο σωστά η μία πλευρά της αντίφασης.

Ο Μαρξ δεν αναλύει αυτά τα κράτη μονοδιάστατα προκειμένου να δει εν γένει την ιστορία και τις μορφές τρόπους παραγωγής, όπως μονόπλευρα ερμηνεύονται τα κείμενά του για την Ινδία, την Κίνα, τη Ρωσία κ.ο.κ.

Περισσότερο τον ενδιαφέρουν δύο πράγματα. Πρώτον, πώς εντάσσονται αυτές οι μορφές και τρόποι παραγωγής, οι αποικίες και οι ημιαποικίες, στις διεθνείς/παγκόσμιες αγορές και στην κίνηση/αντιφάσεις του διεθνοποιημένου καπιταλισμού, με ποιον τρόπο, υπό ποίες συνθήκες και όρους· και, δεύτερον, ποιος είναι ο ρόλος τους στο διεθνές σύστημα. Από πού προκύπτει ο όποιος ρόλος τους και πώς μπορούν να τον επιτελούν...

● Οι δύο οπτικές

Ο Μαρξ προσεγγίζει τις διεθνείς σχέσεις μέσα από δύο οπτικές που συνδέονται διαλεκτικά μεταξύ τους. Η πρώτη είναι η διασταύρωση εθνικού και διεθνικού, κοινωνικού και πατριωτικού. Η δεύτερη είναι η προσέγγιση αυτών των σχέσεων σε δύο επίπεδα και σε πολλαπλές διασταυρώσεις μέσα από την έννοια και αντίληψη της ολότητας. Επιπλέον, πρέπει να γίνεται κατανοητό πως η μαρξιστική μέθοδος της ολότητας δεν είναι μόνο λογική αλλά και ιστορική. Αυτό φαίνεται στον τρόπο που αντιμετωπίζει μεθοδολογικά (έστω και με ορισμένες άστοχες διατυπώσεις, ιδιαίτερα του Ενγκελς) το ζήτημα του έθνους και των εθνοτήτων μέσα στην ιστορική τους δυναμική. Μεγάλης σημασίας είναι για τον Μαρξ το «καθήκον» να πείσει την Αριστερά της εποχής του σε κάτι που ισχύει και σήμερα ως επιτακτική ανάγκη, να ασχοληθεί συστηματικά με την εξωτερική πολιτική και τις διεθνείς σχέσεις και να μάθει τα μυστικά της διπλωματίας. Και σε αυτή την κατεύθυνση δούλεψε πολύ σκληρά και εντατικά.

● Η παρανόηση του διεθνολογικού έργου του Μαρξ

Η παρανόηση του διεθνολογικού έργου του Μαρξ οδηγεί σε σειρά από ατεκμηρίωτες κατηγορίες, παρανοήσεις και στερεότυπα. Ολα αυτά νομίζω ότι αποδείχτηκαν στη διαδικασία ανάπτυξης του θέματός μου. Αποδείχτηκε πως η θέση που διδάσκουν στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, σύμφωνα με την οποία «ο Μαρξ δεν μίλησε και πολύ για τις διεθνείς σχέσεις», καθότι καταλάβαινε αυτές ως «μόνο διακρατικές σχέσεις» μικρής σημασίας σε σχέση με «τον τρόπο παραγωγής» (FU Berlin, 2003: 1), αποτελεί απλή αναπαραγωγή των απόψεων «νεομαρξιστών» όπως είναι ο Linklater (2001) αλλά και ο Smelser (1973: 109)…

Ο Linklater πάει και πιο πέρα στην παραποίηση του έργου του Μαρξ, το οποίο διαβάζει μέσα από τα μάτια της Σχολής της Φρανκφούρτης. Υποστηρίζει ότι ο Μαρξ (2021: 116) «έχει να πει λίγα για τις σχέσεις ανάμεσα στα κράτη». Και όλες οι αναλύσεις του για τις σχέσεις Γαλλίας με Ισπανία; Γαλλίας με Γερμανία και Ιταλία; Αγγλίας με Ρωσία; Ρωσίας με Αυστρία και Πρωσία, και των τριών με Πολωνία; Της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με όλους τους πιο πάνω και άλλες πολλές διακρατικές σχέσεις καταγεγραμμένες και αναλυμένες σε χιλιάδες σελίδες; Ολα αυτά τι είναι; Ο Linklater απλά τις διαγράφει ή, όπως πιθανολογώ, δεν τις γνωρίζει. Και όταν έμμεσα παραδέχεται ότι κάτι λέει ο Μαρξ και γι’ αυτές, το υποβαθμίζει λέγοντας ότι όσα έλεγε ο Μαρξ για τα διεθνή είναι και για τον ίδιο δευτερεύουσας σημασίας (117-8).

Και αυτό διότι δεν έχει κατανοήσει την ανάλυση των διεθνών σχέσεων από τον Μαρξ σε δύο επίπεδα, όπου το προλεταριάτο κινείται ως «έκτη δύναμη» και του πρώτου (ταξικοί αγώνες) και του δεύτερου επιπέδου (διεθνές σύστημα κρατών και διακρατικές σχέσεις με συμμετοχή και μη κρατικών παικτών). Διότι ο Μαρξ συγκροτεί διασταυρώσεις που μας επιτρέπουν να αναπτύξουμε τη θεωρία «του γόρδιου δεσμού». Αντί αυτού, ανακαλύπτουν ότι ο Μαρξ είναι τυφλός ως προς την Πολιτική Θεωρία· όπως λέει και ο Davenport, έχει «a theoretical blind spot» (2011: 27).

Ακόμα πιο ακραίος ο Teschke (2016: 1), θεωρεί ότι απουσιάζει «μια συνεκτική θεωρία του Μαρξ για τις διεθνείς σχέσεις», αλλά δεν κάνει τον κόπο να μελετήσει το σύνολο του έργου του πριν τον μεμφθεί. Υποστηρίζει ότι (16) «ο Μαρξ ουδέποτε (!-ΝΚ) σκέφτηκε σοβαρά πάνω στις διεθνείς σχέσεις ως ένα διακριτό αντικείμενο έρευνας» (βλ. και Teschke/Wenten, 2017:1). Και τα κείμενα του Μαρξ; Οι έρευνες που έκανε; Τα βιβλία, δημοσιευθέντα ή μη (δεν έχει καμία σημασία η μορφή); Τα κείμενά του για το Πολωνικό; Για τη Ρωσική και την Αγγλική εξωτερική πολιτική;

Τα δύο βιβλία του Ενγκελς για την εξωτερική πολιτική της Γαλλίας; Οι σημειώσεις για την Ιστορία της Ινδίας; Οι εκτεταμένες γεωπολιτικές αναλύσεις για τις σχέσεις στην Ανατολική Ευρώπη, όλα αυτά «δεν είχαν σκέψεις»; Δεν είχαν σοβαρότητα; Ή η κατηγορία είναι απλά επιπόλαιη αφού ξεμπερδεύει με το διεθνολογικό έργο του Μαρξ με ένα ακόμα στερεότυπο; Και ακόμα πιο βαρύγδουπα ο Teschke διατείνεται (17) ότι ακόμα «και όταν μιλούσε ο Μαρξ για τις διεθνείς σχέσεις», δεν τον ενδιέφεραν και πολύ «οι επιπτώσεις των διεθνών σχέσεων στην ανάπτυξη του καπιταλισμού».

Και όλη η διασύνδεση μανουφακτούρας/βιομηχανίας, πρωταρχικής συσσώρευσης και καπιταλιστικής συσσώρευσης με τις μορφές και τις περιόδους της αποικιοκρατίας, όλη αυτή η εξελισσόμενη κατά τον Μαρξ διεθνής ολότητα που εκτεταμένα αναλύσαμε στη μελέτη μας, τι ακριβώς είναι; Ή όταν ο Μαρξ καταδεικνύει πώς τυχόν επαναστατικές αλλαγές στην Κίνα μπορούν να επιφέρουν αλλαγές στην ίδια την Ευρώπη; Και η ίδια η Πρώτη Διεθνής τι ήταν; Είναι δυνατόν ένας υποτίθεται σοβαρός μελετητής να «ξεμπερδεύει» έτσι με τον διεθνολόγο Μαρξ;