Το φάντασμα του ενεργειακού μπλακ άουτ και τα ευρωπαϊκά «ξόρκια»

Ηταν τελικά η υπερφόρτωση των δικτύων από τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας σε Ισπανία και Πορτογαλία, η χαμηλή αδράνεια των δικτύων που αυτές συνεπάγονται και οι ξαφνικές διακυμάνσεις από την ηλιοφάνεια και τους ανέμους η αφορμή για το χειρότερο μπλακ άουτ στην Ευρώπη;

Ανεξάρτητα από την κατάληξη της έρευνας, που εξετάζει και άλλα αίτια, τα υψηλά επίπεδα αιολικής και ηλιακής ενέργειας στα δύο κράτη σήμαναν συναγερμό στη Γηραιά Ηπειρο και στη χώρα μας, στην οποία η «πράσινη» ηλεκτροπαραγωγή έφτασε στο 60% τον Απρίλιο.

Για ποιο λόγο τέθηκε το θέμα σε πρόσφατη συνάντηση μεταξύ του Φορέα Σωρευτικής Εκπροσώπησης σταθμών ΑΠΕ και του ΑΔΜΗΕ, που φέρεται να εξετάζει σχέδιο για σταδιακή απόσυρση φορτίων, ώστε να μη σκάσει η «βόμβα» από ξαφνικές, ταυτόχρονες, απώλειες; Ακριβώς γιατί κρίσιμης σημασίας δομικά προβλήματα αφήνουν το ελληνικό δίκτυο εκτεθειμένο σε περιόδους χαμηλής ζήτησης και υπερπαραγωγής «πράσινης» ενέργειας.

Ο προβληματισμός εντάθηκε από τις «εντολές» του ΑΔΜΗΕ σε χιλιάδες παραγωγούς ΑΠΕ να θέτουν εκτός λειτουργίας τα έργα τους προς αποφυγή διακοπών στην ηλεκτροδότηση μόλις άνοιξε ο καιρός τον Μάρτιο. Πολλοί παραγωγοί «βγάζουν από την πρίζα» τα πάρκα τους προκειμένου να μην πληρώσουν την «έγχυση ρεύματος» στο δίκτυο σε ώρες αρνητικών τιμών.

Σύλλογοι παραγωγών, κυρίως φωτοβολταϊκών, ζητούν να σταματήσουν οι νέες αδειοδοτήσεις μονάδων και άρα η αύξηση της ισχύος, που φέτος έφερε περικοπές πάνω από 10% κατά μέσο όρο και του χρόνου ενδέχεται να τις διπλασιάσει οδηγώντας σε «λουκέτα» («Παραγωγοί πράσινου ρεύματος στα πρόθυρα νευρικής κρίσης», «Εφ.Συν.», 30.5.2025).

Ωστόσο την επόμενη πενταετία αναμένεται νέος καταιγισμός αδειοδοτήσεων αιολικών, φωτοβολταϊκών, υδροηλεκτρικών και σταθμών βιοαερίου-βιομάζας, που θα χειροτερέψει την κατάσταση. Παράγοντες της αγοράς προβλέπουν πως ο στόχος του Εθνικού Σχεδίου για την Ενέργεια και το Κλίμα για σύνδεση έργων συνολικής ισχύος περί τα 24,7 GW θα ξεπεραστεί σημαντικά κατά περίπου 9,7 GW.

«Aόρατο» χαράτσι

Εκτός από οικονομικό κόστος, η επιτάχυνση της διείσδυσης των ΑΠΕ μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο αστάθειας στο δίκτυο λόγω της έλλειψης υποδομών, πρώτα απ’ όλα συστημάτων αποθήκευσης ενέργειας, και της αδυναμίας αυτόματης αδρανοποίησης μονάδων. Ενδεικτικό είναι ότι σήμερα σε μέρος του δικτύου η εντολή διακοπής μεταδίδεται με… SMS. Τις παραπάνω «πηγές βλάβης» παραδέχτηκε ο αντιπρόεδρος του κλάδου Ενέργειας της Ρυθμιστικής Αρχής, Δημήτρης Φούρλαρης, τον Μάιο, προβάλλοντας ως προσωρινή λύση στις μαζικές περικοπές τα ευέλικτα συμβόλαια σύνδεσης για να συνδέονται οι ΑΠΕ ταχύτερα, με ορισμένους περιορισμούς στις περιόδους υψηλής συμφόρησης, ώστε να μην καθυστερήσουν άλλο οι ενισχύσεις των δικτύων.

Η τεράστια επιβάρυνση από τις μεγάλες στρεβλώσεις της ολιγοπωλιακής αγοράς στους λογαριασμούς νοικοκυριών και επιχειρήσεων επιβεβαιώνεται και με άλλους τρόπους. Από τη διάψευση των κυβερνητικών εξαγγελιών για τα -ακριβότερα τελικά- πράσινα τιμολόγια, την αύξηση των ληξιπρόθεσμων οφειλών των καταναλωτών το 2024 και βέβαια τα ουρανοκατέβατα υπερκέρδη των εταιρειών (βλ. «Στην πλάτη των καταναλωτών τα χρωματιστά υπερκέρδη», «Εφ.Συν.», 19.5.2025).

Από πέρυσι εκτοξεύτηκε και το «αόρατο» κόστος από τον Λογαριασμό Προσαύξησης (ΛΠ3) που περιλαμβάνεται στους μηνιαίους λογαριασμούς και λόγω των ΑΠΕ επιμερίζει το κόστος της αγοράς εξισορρόπησης, το οποίο στοχεύει να διασφαλίζει ότι η ζήτηση ενέργειας καλύπτεται από την προσφορά.

Αποκαλυπτική έρευνα της Grant Thorton για λογαριασμό της Ενωσης Βιομηχανικών Καταναλωτών Ενέργειας (ΕΒΙΚΕΝ) διαπίστωσε τον περασμένο Φεβρουάριο συστηματική υπερδήλωση ποσοτήτων από τους προμηθευτές στο χρηματιστήριο ενέργειας την περίοδο Ιουνίου-Νοεμβρίου 2024, οπότε και παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση των τιμών στη χονδρεμπορική, εγείροντας σοβαρότατες ανησυχίες για ενδεχόμενη χειραγώγηση των τιμών με βάση την εκάστοτε προσφορά των συμβατικών μονάδων και όχι βάσει των τιμών του χρηματιστηρίου ενέργειας.

Ακόμα μεγαλύτερες ανησυχίες εγείρει η πρώτη απάντηση της ΡΑΑΕΥ πριν από λίγες μέρες ότι δεν προκύπτει υπερδήλωση της τάξης 5%-7,5%, όπως διαπιστώνει η παραπάνω έκθεση, ενώ την ίδια ώρα ο ΑΔΜΗΕ παραδέχτηκε σοβαρή απόκλιση ανάμεσα στις υπερδηλώσεις και υποδηλώσεις του 2024 συγκριτικά με το 2023.

Αδιαφάνεια

Αυτό που πρέπει όμως να απαντήσει η Αρχή είναι ποιοι πάροχοι εφαρμόζουν συστηματικά αυτή την πρακτική, καθώς εκτιμήσεις δείχνουν ότι το συνολικό κόστος της αγοράς εξισορρόπησης, που στο πρώτο τετράμηνο του 2025 έφτασε τα 336 εκατ. ευρώ (+58,3%), θα φτάσει φέτος το 1 δισ. ευρώ, το οποίο θα κληθούν να πληρώσουν πάλι οι Ελληνες καταναλωτές με επιβάρυνση επιπλέον 26-30 ευρώ ανά μεγαβατώρα.

Η ΕΒΙΚΕΝ στην τελευταία από σειρά επιστολών της κατήγγειλε αδιαφάνεια σε ό,τι αφορά το σημαντικά αυξημένο κόστος στην αγορά εξισορρόπησης «προς όφελος των ηλεκτροπαραγωγών των συμβατικών μονάδων, καθώς οι ενεργοποιημένες συμβατικές μονάδες αμείβονται με pay as bid (προσφορά) και όχι σίγουρα με την οριακή τιμή που διαμορφώνεται στο χρηματιστήριο εκείνες τις ώρες». Με άλλα λόγια, εξηγεί, το αφήγημα ότι «οι ΑΠΕ θα ρίχνουν τις τιμές στα τιμολόγια του απλού καταναλωτή, έστω και κάποιες ώρες μέσα στην ημέρα όταν έχουμε υπερπαραγωγή, ακυρώνεται στην πράξη με υπερχρεώσεις» για τη σταθερότητα του συστήματος.

Ρωτήσαμε τον πρόεδρο της Ενωσης, Αντώνη Κοντολέοντα, να μας εξηγήσει με απλά λόγια πώς οι μαζικές διακοπές ενέργειας των ΑΠΕ ζημιώνουν την τσέπη μας και ποιοι τρόποι υπάρχουν για να μην αναγκαζόμαστε να πληρώνουμε το κόστος αγοράς εξισορρόπησης, εξακολουθώντας να αποφεύγουμε ένα πιθανό μπλακ άουτ. Ιδού η απάντησή του:

«Η μη ύπαρξη ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας επιτρέπει τη χειραγώγηση τιμών»

«Είναι σαφές ότι για λόγους ευστάθειας του συστήματος απαιτείται πάντα η λειτουργία τουλάχιστον κάποιων θερμικών ευέλικτων μονάδων ισχύος περίπου 1.000 MW. Παρά το γεγονός ότι είναι γνωστό από την προηγουμένη ημέρα ότι θα υπάρχει υπερπαραγωγή ΑΠΕ και θα απαιτηθούν περικοπές, η υφιστάμενη λειτουργία της αγοράς και του χρηματιστηρίου επιτρέπει να εκτοπίζονται οι θερμικές μονάδες από τις φτηνότερες ΑΠΕ όταν υπάρχει χαμηλή ζήτηση.

»Παρατηρούμε ότι σχεδόν καθημερινά τις ημέρες με χαμηλή ζήτηση στις ώρες ηλιοφάνειας τουλάχιστον 4 θερμικές μονάδες αμείβονται με “pay as bid” από την αγορά εξισορρόπησης και σίγουρα όχι από το χρηματιστήριο, όπου οι τιμές εκείνες τις ώρες είναι κοντά στο μηδέν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εκτόξευση του κόστους της αγοράς εξισορρόπησης και ειδικότερα εκείνο της ανακατανομής του αρχικού προγράμματος αγοράς από τον ΑΔΜΗΕ.

»Αντί σε περιόδους με πλεονάζουσα παραγωγή από ΑΠΕ να μειωθεί το τελικό κόστος που επιβαρύνει τον καταναλωτή, αυτό… αυξάνεται, παρά τη μείωση των τιμών στο χρηματιστήριο. Αυτό το θέμα θα μπορούσε κάλλιστα να λυθεί με προαγορά από τον ΑΔΜΗΕ δυναμικότητας εξισορρόπησης-εφεδρειών σε ξέχωρους διαγωνισμούς στο πλαίσιο της αγοράς επόμενης ημέρας, έτσι ώστε να είναι γνωστό ποιες συμβατικές μονάδες πρέπει να ενταχθούν στο πρόγραμμα αγοράς διασφαλίζοντας την ασφάλεια του συστήματος. Πρακτική η οποία ακολουθείται από την πλειονότητα των διαχειριστών στην υπόλοιπη Ευρώπη.

»Η κύρια αιτία για τη διαμόρφωση υψηλών τιμών στην εγχώρια χονδρεμπορική είναι η αυτόματη μεταφορά των τιμών της στα τιμολόγια στη λιανική. Είναι επομένως προφανές ότι οι καθετοποιημένοι παίκτες, ως παραγωγοί, διαμορφώνουν τις τιμές στη χονδρεμπορική αγορά σε όποια επίπεδα επιθυμούν, όταν οι συνθήκες το ευνοούν, όπως αυξημένη εγχώρια ζήτηση ή μειωμένη παραγωγή ΑΠΕ και αυξημένη ζήτηση για εξαγωγές, αφού ως προμηθευτές δεν είναι εκτεθειμένοι στο ρίσκο των υψηλών τιμών της χονδρεμπορικής.

»Η μη ύπαρξη ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας και η αυξημένη ζήτηση στην ευρύτερη περιοχή των χωρών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης απλά διαμορφώνουν τις συνθήκες που θα επιτρέπουν να επιχειρηθεί χειραγώγηση των τιμών στην εγχώρια χονδρεμπορική αγορά. Στην περίοδο Ιουλίου-Σεπτεμβρίου παρατηρήθηκε εκτόξευση των τιμών με τη δύση του ηλίου στις ώρες αιχμής, που ξεπερνούσαν ακόμη και τα 600 ευρώ ανά μεγαβατώρα, τιμές όμως που δεν δικαιολογούνται από το κόστος παραγωγής. Η άποψη ότι οι υψηλές τιμές ήταν αναγκαίες για να προστατευτούν τα αποθέματα των υδροηλεκτρικών μονάδων, ώστε να χρησιμοποιηθούν στην αγορά εξισορρόπησης, όπου προσφέρουν υπερκέρδη, αγνοεί ότι τις υψηλές τιμές στο χρηματιστήριο τις πλήρωσαν όχι μόνο οι γειτονικές χώρες, αλλά όλοι οι Ελληνες καταναλωτές από τους οποίους ελάχιστοι επιδοτήθηκαν.

»Το ίδιο φαινόμενο διαμόρφωσης υψηλών τιμών στη χονδρεμπορική από τους ίδιους παίκτες συνεχίζεται από τον Νοέμβριο για όλο τον φετινό χειμώνα, καθώς υπήρχε υψηλή ζήτηση καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας για εξαγωγές στα Βαλκάνια. Ετσι ακόμη και τις ημέρες κατά τις οποίες η παραγωγή των ΑΠΕ πλησίαζε το 50% της συνολικής παραγόμενης ενέργειας, οι τιμές παρέμεναν υψηλές πλέον όχι μόνο στις ώρες αιχμής, αλλά όλο το 24ωρο καθώς οι πολύ υψηλές εξαγωγές αύξαναν σημαντικά την εγχώρια ζήτηση και συνακόλουθα τις τιμές στο χρηματιστήριο».

Ως εκ τούτου μάλλον καταρρίπτεται το κυβερνητικό αφήγημα περί ανόδου των τιμών εξαιτίας ανεπαρκών διασυνδέσεων μεταξύ των χωρών. Τι θα μπορούσε να κάνει η Ελλάδα; Να εφαρμόσει το ευρωπαϊκό πλαίσιο για ανεκτό κόστος ενέργειας μέσω κρατικού φορέα, που θα διαθέτει στους προμηθευτές ή στη βιομηχανία συμβολαιοποιημένες οικονομικές διαφορές με παραγωγούς ΑΠΕ, δημιουργώντας πλαίσιο προθεσμιακής αγοράς που δεν υπάρχει στη χώρα μας. Ή να ακολουθήσει το μοντέλο της Ρώμης για τη βιομηχανία, όπου υπάρχει η δυνατότητα δανεισμού μεγάλου ποσοστού κατανάλωσης στα 65 ευρώ ανά μεγαβατώρα αντί για το τουλάχιστον διπλάσιο στη χώρα μας.

Εκτός από τη γειτονική Ιταλία, η Ελλάδα είναι διασυνδεδεμένη με τις Αλβανία, Βόρεια Μακεδονία, Βουλγαρία και Τουρκία προχωρώντας καθημερινά σε εισαγωγές και εξαγωγές. Το περασμένο καλοκαίρι έδωσε ρεύμα μέσω του ΑΔΜΗΕ σε Μαυροβούνιο, Βοσνία, Αλβανία και Κροατία αναδεικνύοντας την εσωτερική εξάρτηση κρατών.

Ο βαλκανικός διάδρομος Ελλάδα - Βουλγαρία - Ρουμανία σήκωσε βαρύ φορτίο στην τροφοδότηση του ουκρανικού συστήματος ηλεκτρικής ενέργειας, το οποίο θα είχε καταρρεύσει χωρίς εξωτερική υποστήριξη. Τον Ιούνιο του 2024 μετά από ρωσικές επιθέσεις οι εισαγωγές ρεύματος από κράτη της Ε.Ε. έφτασαν στο τεχνικά επιτρεπόμενο μέγιστο των 1,7 GW ανά ημέρα. Επί χρόνια η Ουκρανία επιδιώκει αυτή τη σύνδεση για να εξαγάγει το ενεργειακό της πλεόνασμα, υποστηριζόμενη από την ισχυρή πυρηνική της ικανότητα. Αλλά ο πόλεμος αντέστρεψε τη ροή.

Στις δύο και πλέον δεκαετίες του ευρωπαϊκού δικτύου διασύνδεσης υπήρξαν πολλές περιπτώσεις ενεργειακής συνδρομής. Η πιο πρόσφατη ήταν η βοήθεια του Μαρόκου και της Γαλλίας προς την Ισπανία μετά το χάος της 28ης Απριλίου. «Πρόκειται απλώς για την αύξηση της παραγωγής, ενώ το ίδιο το κράτος διασφαλίζει τον εφοδιασμό του. Δεν πρόκειται για πλεόνασμα» δηλώνει ο José Antonio Aguado, διευθυντής του Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών στο Πανεπιστήμιο της Μάλαγας. Ωστόσο διευκρινίζει ότι οι διαδικασίες μπορούν να γίνουν πιο αποτελεσματικές χάρη στην πρόληψη, αλλά και ότι σε καμία περίπτωση δεν υπάρχει εφεδρεία που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε έκτακτη ανάγκη.

Για παράδειγμα το 2018 η Ισπανία είχε λάβει προειδοποίηση για σημαντική πτώση θερμοκρασίας και εξήγαγε κατ’ εξαίρεση ενέργεια στη Γαλλία, ώστε να αποφύγει κατάρρευση του δικτύου. Το 2003 η Ιταλία υπέστη μπλακ άουτ λόγω υπερθέρμανσης σε γραμμή ηλεκτρικής ενέργειας. Παρόλο που η Ιταλία ακολούθησε τις καθιερωμένες διαδικασίες, η αργή αντίδραση της Ελβετίας, σε συνδυασμό με αποτυχία στον συντονισμό, επιδείνωσαν την κατάσταση.

Μετά το περιστατικό τα πρωτόκολλα ασφαλείας επανεξετάστηκαν σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Καινοτόμα συστήματα ενεργειακής ασφάλειας εφαρμόστηκαν για την παρακολούθηση της συμπεριφοράς των ευρωπαϊκών δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας και την ανίχνευση διακυμάνσεων, που θα μπορούσαν να προβλέψουν διακοπές ρεύματος ή υπερφορτώσεις.

«Για την καλύτερη διαχείριση μελλοντικών καταστάσεων έκτακτης ανάγκης είναι απαραίτητο να διαφοροποιήσουμε τους ενεργειακούς πόρους και να τους κατανείμουμε γεωγραφικά και ανά τύπο», εξηγεί ο Maurizio Delfanti από το Πολυτεχνείο του Μιλάνου. Σήμερα προτεραιότητα της Ιταλίας απέναντι σε Γαλλία και Ελβετία αποτελεί η διασφάλιση της συνεχούς προμήθειας. Η EDF (η γαλλική ΔΕΗ) έχει συνεργασία με την ENEA (Ιταλικός Εθνικός Οργανισμός Νέων Τεχνολογιών, Ενέργειας και Βιώσιμης Οικονομικής Ανάπτυξης) και άλλους ιταλικούς φορείς, ακόμα και με μικρούς πυρηνικούς αντιδραστήρες.

Το επίπεδο εξάρτησης ποικίλλει σημαντικά ανάμεσα στα κράτη-μέλη. Χώρες όπως οι Μάλτα (98%), Κύπρος (92%) και Λουξεμβούργο (91%) έχουν υψηλά ποσοστά εξάρτησης, ενώ άλλες, όπως η Εσθονία, έχουν μόλις 3%. Σε κάθε περίπτωση η ποιότητα των υποδομών είναι το «κλειδί». Οχι μόνο στο επίπεδο της ικανότητας συνεργασίας, αλλά και στην εμπορική χρήση.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι φονικές πλημμύρες του 2013 στην Τσεχία, στην οποία Αυστρία και Γερμανία δεν παρείχαν ηλεκτρική ενέργεια. Τελικά το 2015 ο Οργανισμός Συνεργασίας των Ρυθμιστικών Αρχών Ενέργειας της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ACER) ζήτησε συντονισμένη διαδικασία κατανομής δυναμικότητας στα γερμανοαυστριακά σύνορα.

🔴  Το άρθρο γράφτηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος PULSE, στο οποίο συμμετέχει κατ’ αποκλειστικότητα η «Εφ.Συν.». Συνεργάστηκαν οι: Ana Somavilla (El Confidencial - Ισπανία), Günther Strobl (Der Standard - Αυστρία) και Sergiy Sydorenko (European Pravda - Ουκρανία). Ολα τα θέματα Pulse αναρτώνται στην efsyn.gr.