«Το φίδι κρύβεται στα χόρτα»

Με μια πρωτόγνωρη νίκη της δημοκρατίας, που όλοι πανηγυρίσαμε, έκλεισε ένα κεφάλαιο θετικά, όχι μόνο με τη νομική-ποινική σημασία αλλά κυρίως αυτήν της –έστω και προσωρινής– κοινωνικής συνειδητοποίησης. Ομως, το βιβλίο του φαινομένου του φασισμού παραμένει ανοιχτό.

Οι βασικές αιτίες και συνθήκες που το δημιουργούν και το εκτρέφουν είναι παρούσες και μάλλον ενισχύονται. Η επιδείνωση της κοινωνικοοικονομικής κατάστασης, η ηθικο-αξιακή ένδεια και ο ατομικισμός που αναπληρώνουν εδώ και χρόνια την αποδυνάμωση του συλλογικού πνεύματος αποτελούν ως γνωστό το πρόσφορο πλαίσιο για την εκκόλαψη των φιδιών.

Η μοναχικότητα του σημερινού τεχνολογικού ψηφιακού ανθρώπου της κοινωνίας του θεάματος –για την οποία οι εύστοχες κριτικές ξεκινούν από τη δεκαετία του ΄50– αποτελεί τα τελευταία χρόνια ιδανικό περιβάλλον που επιδρά καταλυτικά στις βασικές αιτίες του φαινομένου. Ειδικά στη σημερινή ιδιαίτερη «κατάσταση εξαίρεσης» λόγω πανδημίας, αλλά και με τα νέα τηλεργασιακά ήθη αυτή η μοναχικότητα ενισχύεται.

Το παρόν ως «στιγμή», ως «τώρα» –που συμβολίζεται καλά από τα καθημερινά βίαια επαναλαμβανόμενα click ή touch σε μια συσκευή– αποφλοιώνεται από τις άλλες δύο χρονικότητες που το περιέχουν, δηλαδή το παρελθόν και το μέλλον. Η εμπειρία με το συνεχές της συνείδησης, όπου το μη παρόν έχει διάρκεια, αντικαθίσταται από μια σημειακή, ασύνδετη και εφήμερη πληροφορία.

Η ιστορική γνώση ουσιαστικά καταργείται, με ό,τι σημαίνει αυτό για μια ολοκληρωμένη κατανόηση κάθε γεγονότος και φαινομένου. Είναι γνωστό όμως ότι προφανώς η μη κατανόηση, αλλά επίσης και η ημι-κατανόηση δημιουργούν στο άτομο αναφομοίωτα στοιχεία μόρφωσης και ενισχύουν μια συνείδηση που βλέπει τα φαινόμενα αποκομμένα από ιστορικούς καθορισμούς και κοινωνικές συναρτήσεις.

Ο ατομικισμός ισχυροποιείται σταδιακά μαζί με τον νεοφιλελεύθερο τεχνοκαπιταλισμό από τη δεκαετία του ΄80, ενώ παράλληλα βέβαια εντείνονται τα επιβιωτικά άγχη μαζί με τα αυτοεπιβεβαιωτικά που πάντα τα συνοδεύουν. Η αυτοεκτίμηση του ατόμου φθίνει συνεχώς δημιουργώντας έτσι το πρόσφορο έδαφος για την καλλιέργεια του φασιστικού λόγου ο οποίος διαφέρει από έναν π.χ. αποκρυφιστικό λόγο στο ότι είναι εγκόσμιος, δηλαδή αναφέρεται στο συγκεκριμένο και προκαλεί πράξεις που βρίσκονται μέσα στη ζωή.

Ο φασιστικός λόγος διαθέτει επίσης ένα διπλό πλεονέκτημα. Πρώτον, προσφέρει εκείνες τις διασυνδέσεις –έστω και ψευδείς– που αποκόπηκαν, όπως αναφέραμε προηγουμένως, και δεύτερον, ταυτόχρονα «θεραπεύει» την απολεσθείσα αυτοεκτίμηση μέσω της ψυχολογικής λειτουργίας της φροϊδικής «προβολής».

Αυτή είναι, ως γνωστόν, η ασυνείδητη αμυντική στρατηγική να προβάλλει κανείς τα δικά του αρνητικά στοιχεία στον «άλλο», στον «αποδιοπομπαίο τράγο», προσχωρώντας έτσι στον ρατσισμό. Ταυτόχρονα το άτομο λόγω δικής του αδυναμίας, μέσω «προβολής» και πάλι, υιοθετεί και υποστηρίζει έκρυθμες και παράνομες βίαιες πράξεις από τους λίγους «θαρραλέους» που συγκροτούν τα γνωστά «τάγματα».

Ιστορικά κατά χώρα και κοινωνία πάντα υπήρχαν διαθέσιμοι «τράγοι». Ετσι στην Ευρώπη παλιότερα είχαμε π.χ. τους Εβραίους, τους Τσιγγάνους κ.ά., ενώ σήμερα έχουμε κυρίως τους «μελαψούς» πρόσφυγες και μετανάστες. Πρέπει να τονιστεί βέβαια η διαχρονική ισχύς που κατέχει για τον φασιστικό λόγο η Αριστερά στον ρόλο του «τράγου», γεγονός που αποκαλύπτει την πολιτικοσυστημική του προέλευση.

Οι προηγούμενες αιτιολογήσεις ισχύουν, θεωρουμένων βέβαια των ιδιαιτεροτήτων και τηρουμένων των αναλογιών, για κάθε φονταμενταλιστικό λόγο (π.χ. ισλαμικό, χριστιανικό, εβραϊκό κ.ά.). Παρατηρούμε επίσης ότι σε κάποιες χώρες συνυπάρχουν και ισχυροποιούνται τέτοιοι λόγοι. Το παράδειγμα της σημερινής Γαλλίας είναι χαρακτηριστικό με τη συνύπαρξη του νεοναζιστικού-φασιστικού και του ισλαμο-φονταμενταλιστικού λόγου.

Οι διεργασίες σε ατομικό επίπεδο, όπως κάποιες από αυτές που επιχειρήσαμε να σκιαγραφήσουμε στα προηγούμενα, δεν διαφέρουν ριζικά. Σε όλες πάντως τις περιπτώσεις η βάση, το έδαφος που δημιουργεί και εκτρέφει τέτοια φαινόμενα είναι κοινό. Πρόκειται για τις σημερινές νεοφιλελεύθερες κοινωνίες της σκληρής ανισότητας και εκμετάλλευσης. Μέσα σε αυτές, με την κυρίαρχη διαλυτική «γενική παιδεία»-προπαγάνδα, που στα καθ' ημάς χαρακτηρίζεται από τη δικτατορία των μεγάλων ΜΜΕ, το άτομο με τον αποκεντρωμένο εαυτό του αδυνατεί να αντιμετωπίσει με επιτυχία, όπως είδαμε, τα επιβιωτικά και αυτοεπιβεβαιωτικά του άγχη.

Οι οργανωμένες ιδεολογικά προοδευτικές συλλογικότητες, δηλαδή αυτές που θα μπορούσαν να ανατάξουν το άτομο (και τα δικαιώματά του) εντάσσοντάς το εντός τους, είναι αποδεκατισμένες και φθίνουν πληττόμενες συνεχώς. Οι όποιες δίοδοι από τις «φωτεινές ρωγμές» του πανίσχυρου ψηφιακού κόσμου που υπάρχουν, συνιστούν σήμερα μια ελπίδα. Αυτή όμως αποτελεί ίσως αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη, αφού αυτός ο τεχνόκοσμος είναι καθοδηγούμενος και ετεροελεγχόμενος. Ομως οι εκτονώσεις και οι υποσχέσεις του φασιστικού λόγου είναι απλές και είναι πάντα εδώ. Οπως έλεγαν οι Λατίνοι, «latet anguis in herba» (το φίδι κρύβεται στα χόρτα)!