«Ο άνθρωπος της τρέλας αντηχεί τις κοινωνικές κανονικότητες»

Ποιος μιλάει για την ψυχική νόσο χωρίς ντροπή; Ποιος τολμά να αρθρώσει μια διάγνωση χωρίς να σκοντάψει ή να αποφύγει τις λέξεις; Η ψυχική ασθένεια είναι εδώ, ανάμεσά μας, μέσα μας ή δίπλα μας αλλά κάνουμε σαν να μην υπάρχει. Κι όταν αποδεχτούμε πως υπάρχει, είναι σαν να επισκιάζει αίφνης όλες τις επιμέρους ταυτότητές μας και να μην έχουμε ούτε δικαίωμα στη λήθη. Το θέατρο είναι ίσως ο μοναδικός τρόπος για να «υπάρξει» η ψυχική νόσος πέρα από τη στερεοτυπική αναπαράσταση της τρέλας ως «αλλοτρίωσης του ατόμου».

Υπάρχουν ευτυχώς καλλιτέχνες που δεν αναπαράγουν προκατασκευασμένες πεποιθήσεις, αλλά αναδεικνύουν μια διάσταση πέρα από το πρίσμα του ιατρικού μοντέλου. Οπως η Δέσποινα Αποστολίδου, η οποία μέσα από το «Δικαίωμα στη λήθη» (θέατρο «Αβατον»), σε σκηνοθεσία Ν. Ρηγοπούλου, αρθρώνει έναν πολιτικό λόγο γύρω από την ψυχική υγεία υπενθυμίζοντάς μας πως ο ρόλος του θεάτρου στον περιορισμό του κοινωνικού στιγματισμού των παραφρόνων είναι τεράστιος.

Το έργο, εμπνευσμένο από πραγματικά γεγονότα, μας μεταφέρει στο πλατό μιας τηλεοπτικής εκπομπής όπου δύο γυναίκες, οι οποίες έχουν εμπειρία ψυχικής ασθένειας, είτε προσωπικά είτε μέσα από το οικογενειακό τους περιβάλλον, καλούνται να μοιραστούν την ιστορία τους ενώ μαρτυρίες ασθενών, φροντιστών και εργαζομένων στην Υγεία από το 1924 και μέχρι σήμερα διακόπτουν την πλοκή επιτρέποντάς μας μικρά ταξίδια στον χωροχρόνο.

Πόσο εύκολο είναι να μιλήσουμε με ειλικρίνεια; Τι είδους μάσκες φοράμε ώστε να γίνουμε αποδεκτοί; Οι συμμετέχουσες της εκπομπής έχουν τη δυνατότητα, σε περίπτωση που αλλάξουν γνώμη σχετικά με τη συμμετοχή τους, να ζητήσουν τη διαγραφή όλων των δεδομένων που τις αφορούν και να αποχωρήσουν. Το «Δικαίωμα στη λήθη», δηλαδή. «Θα το χρησιμοποιήσουν; Εμείς τι θα κάναμε στη θέση τους;» αναρωτιέται η σκηνοθέτρια Ν. Ρηγοπούλου.

Η αναπαράσταση της ψυχικής ασθένειας δεν είναι σταθερή μέσα στον χρόνο και στον χώρο. Το πρόβλημα εξάλλου δεν ήταν ποτέ -μέσα στον χρόνο και στον χώρο- η τρέλα ατή καθαυτή αλλά ο τρόπος με τον οποίο αναπαράγονται τα στερεότυπα στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, αναπαραγωγή που επηρεάζει σε βάθος χρόνου τις πολιτικές που χαράσσονται. H τρέλα, όπως και κάθε άλλη μορφή ετερότητας, μας ξενίζει και ενίοτε μας φοβίζει διότι οι ψυχωτικοί της κάθε ιστορικής περιόδου διαμαρτύρονται στην πραγματικότητα για όλα εκείνα που οι κανονικοί έχουν αποδεχτεί και ζητούν τη μεταβολή των συνθηκών που την κυοφόρησαν. Ο άνθρωπος της τρέλας αντηχεί δηλαδή τις κοινωνικές κανονικότητες, σκέψη δανεική από τον Ζιλ Ντελέζ. Αν λάβουμε δε υπόψη τον συλλογισμό του Γάλλου στοχαστή, μπορούμε να αντιληφθούμε την τρέλα μέσα από ένα πρίσμα θετικότητας, στον αντίποδα της ψυχιατρικής αντίληψης που την περιγράφει ως μια αρνητική διαδικασία.

Στο ερώτημα πώς αντιμετωπίζονται οι μορφές παραφροσύνης από τους λογικούς του κάθε τόπου και της κάθε ιστορικής περιόδου, η απάντηση κρύβεται στις μορφές εξουσίας, οι οποίες παράγουν τη γνώση και την αλήθεια της κάθε εποχής – σκέψη δανεική από τον Μισέλ Φουκό. Ο εκάστοτε πολιτισμός καθορίζει συνεπώς τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και κατ’ επέκταση ορίζουμε την ψυχική ασθένεια. Στη χώρα μας ακόμα και σήμερα τα άτομα με ψυχιατρική διάγνωση βιώνουν τον εαυτό τους ως σημαδεμένο από το κοινωνικό στίγμα και νιώθουν μια διαρκή αγωνία για το πώς θα χειριστούν την εικόνα τους στην καθημερινότητά τους και στη δημόσια σφαίρα.

Είναι αποδεδειγμένο μέσα από επιστημονικές μελέτες πως άτομα που έχουν γίνει αποδέκτες του κοινωνικού στίγματος καταλήγουν στον αυτοστιγματισμό, δηλαδή στην εσωτερίκευση αυτών των κοινά διαδεδομένων αρνητικών προκαταλήψεων και στερεοτύπων. Το στίγμα πλήττει δηλαδή τον πυρήνα ύπαρξης του ψυχικά πάσχοντος, σαν να μην έχει δικαίωμα να υπάρξει διαφορετικά, σαν να μην έχει δικαίωμα να ξεχάσει, σαν να μην έχει δικαίωμα στη λήθη. Η αρνητική θεώρηση εαυτού είναι επιβλαβής για τον κοινωνικό εαυτό και κατ’ επέκταση για την πρόγνωση της ψυχικής ασθένειας.

Ο ρόλος του θεάτρου είναι καταλυτικός για την κοινωνική παρουσία του ψυχικά ασθενούς, για να μην εξωθείται το «υποκείμενο της παραφροσύνης» στην απομόνωση και την αποστασιοποίηση από το οργανωμένο σύνολο. Τα άτομα με ψυχιατρική διάγνωση ή απλά εμπειρία ψυχικής νόσου βιώνουν συχνά έντονη ντροπή που τους οδηγεί στην αυτοαπομόνωσή τους.

Το «Δικαίωμα στη λήθη» ανήκει στην κατηγορία των έργων που μας υπενθυμίζουν πως οι εκφράσεις της ψυχικής δυσφορίας είναι πολιτισμικά εδραιωμένες, σπάει τα ταμπού γύρω από την ψυχική ασθένεια και μας ωθεί να μιλάμε χωρίς ντροπή για την ψυχική νόσο, πέρα από το πρίσμα του ιατρικού μοντέλου. Μετασχηματίζει τον τρόπο που βλέπουμε τον ψυχικά πάσχοντα. Δεν καλλιεργεί την εικόνα της επικινδυνότητας για τον ψυχικά ασθενή, δεν συσχετίζει την ψυχική ασθένεια με κάτι σκοτεινό, δεν χρησιμοποιεί λέξεις δανεικές από ψυχιατρικά συγγράμματα δίχως καν να έχει επίγνωση της σημασίας τους. Μας βοηθά στο να απεγκλωβιστούμε από τον κυρίαρχο λόγο που υποτάσσει τα άτομα με ψυχική νόσο σε άνισες σχέσεις εξουσίας επενεργώντας στην ταυτότητά τους και νομιμοποιώντας την προκατάληψη και τον αποκλεισμό τους.

Το είδος αυτού του θεάτρου μπορεί να συμβάλει σε μια νέα αντιμετώπιση της κοινωνίας απέναντι στον ψυχικά πάσχοντα, ακόμα και στη χάραξη νέων πολιτικών για την ψυχική υγεία, που θα προτάσσει την κοινοτική φροντίδα.