Στην «Ιστορία της τρέλας», ο Μισελ Φουκό επιχείρησε να παρουσιάσει την ιστορία του όρου και να διερευνήσει το πώς αυτή η έννοια χρησιμοποιήθηκε από τις διάφορες εξουσίες και κυβερνήσεις και πώς άλλαξε μορφές ανά τους αιώνες. Είχατε ποτέ αναλογιστεί πώς επηρεάζει η κουλτούρα τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και κατ’ επέκταση ορίζουμε την ψυχική ασθένεια; Πώς έχει λειτουργήσει η τρέλα μέσα στα καλλιτεχνικά συμφραζόμενα, μέσα στον χρόνο και τον χώρο; Αυτά ήταν κάποια από τα ερωτήματα που πυροδοτήθηκαν κατά τη διάρκεια της περιήγησής μου στην έκθεση «Figures du fou» στο Μουσείο του Λούβρου.
Η μορφή του τρελού αναδύεται μέσα από 300 έργα –γλυπτά, πίνακες, αντικείμενα τέχνης, εικονογραφήσεις, χαρακτικά– σε μια χρονολογική και θεματική έκθεση. Από τον Μεσαίωνα έως την Αναγέννηση, διαπιστώνουμε πως ο τρελός δεν είναι ο ψυχικά ασθενής, αλλά ο διασκεδαστής της βασιλικής αυλής και των ευγενών, με ακροβατικά και παιχνίδια. Συγκεκριμένα, από τον 13ο και μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα, η έννοια της τρέλας ενέπνευσε και υποκίνησε την καλλιτεχνική δημιουργία τόσο στις εικαστικές τέχνες όσο και στη λογοτεχνία. Στη συνέχεια, τον παρατηρούμε να γίνεται πρωταγωνιστής στα καρναβάλια, σπάζοντας τους αστικούς κώδικες ευγενείας, αναπαριστώντας τις υπερβολές της κοινωνίας, χλευάζοντας και καταγγέλλοντας την καθεστηκυία τάξη. Μέχρι που τον βλέπουμε να κατοικεί στο περιθώριο της κοινωνίας, αφότου ο ορθός λόγος του Διαφωτισμού επισκιάζει τον συναρπαστικό χαρακτήρα των παράφρονων. Κι όμως η πένα μεγάλων συγγραφέων, όπως του Βικτόρ Ουγκό, κάνει τους τρελούς να αναγεννηθούν και να αντιπαρατεθούν στη λογική.
Πόσο απέχει η τρέλα από τη σοφία; Κατά πόσο ο διαφορετικός φαντάζει στα μάτια μας τρελός; Μήπως η τρέλα είναι η η φύση του ανθρώπου; Το ερώτημα του Blaise Cendrars γίνεται οδηγός μας για να διερευνήσουμε την ανατρεπτική μορφή του τρελού μέσα στις ανθρώπινες κοινωνίες.
Οι εκφράσεις της ψυχικής δυσφορίας είναι στην πραγματικότητα πολιτισμικά εδραιωμένες. Η τρέλα, όπως και κάθε άλλη μορφή ετερότητας, μας φοβίζει ή μας ξενίζει... Αυτό δεν σημαίνει πως ο παράφρων δεν ακούει φωνές ή πως δεν έχει παραληρηματικές ιδέες και σκέψεις που τον αποδιοργανώνουν. Την ίδια στιγμή ταυτίζεται με την ανατροπή των κυρίαρχων αντιλήψεων ενσαρκώνοντας μια αιχμηρή φιγούρα, που βάζει στο στόχαστρο την ανθρώπινη λογική, ξεσκεπάζοντας τις ματαιότητές και τις αντιφάσεις της.
«Η τρέλα είναι αντίσταση στις αποφάνσεις που κυριαρχούν στο περιβάλλον και στις “κανονικότητες” που απορρέουν από αυτές», Ντελέζ
Αν συμφωνήσουμε πως το κυρίαρχο γνώρισμα του «τρελού του χωριού» ή της γειτονιάς στις πόλεις μας είναι η γραφικότητα, τότε δεν μπορεί παρά να καταλήξουμε πως η γραφικότητα καθηλώνει τους παράφρονες σε μια μονοσήμαντη διάσταση. Η στερεοτυπική δε αναπαράσταση της τρέλας και, κυρίως, η αναπαράσταση της τρέλας ως «αλλοτρίωσης του ατόμου», δεν μπορεί παρά να εξωθήσουν το «υποκείμενο της παραφροσύνης» στην απομόνωση και την αποστασιοποίηση από το οργανωμένο σύνολο.
Ο τρελός δεν έχει την ίδια θέση, λοιπόν, σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες γιατί στην πραγματικότητα είναι το σύμπτωμα της εποχής τους· σύμπτωμα υποκειμενικής, κοινωνικής και κυρίως βιοπολιτικής δυσφορίας. Συνεπώς, ούτε η αναπαράσταση του παράφρονα μέσα στον χρόνο και τον χώρο είναι σταθερή.
Στο ερώτημα πώς αντιμετωπίζονται οι «μορφές τρελών» από τον «λογικό άνθρωπο», η απάντηση κρύβεται στις μορφές εξουσίας, οι οποίες παράγουν τη γνώση και την αλήθεια της κάθε εποχής – σκέψη δανεική από τον Μισέλ Φουκό. Αν λάβουμε δε υπόψη τον συλλογισμό του Ζιλ Ντελέζ, μπορούμε να αντιληφθούμε την τρέλα μέσα από ένα πρίσμα θετικότητας στον αντίποδα της ψυχιατρικής αντίληψης που την περιγράφει ως μια αρνητική διαδικασία. Αυτό σημαίνει πως η ατομική τρέλα θα μπορούσε να προσληφθεί ως αίτημα μεταβολής των δεδομένων που την κυοφόρησαν. Οι ψυχωτικοί της κάθε ιστορικής περιόδου διαμαρτύρονται, δηλαδή, για όλα εκείνα που οι κανονικοί έχουν αποδεχτεί. Ισως γι’ αυτό τον λόγο ο σύγχρονος άνθρωπος δεν διατίθεται να επικοινωνήσει με τον άνθρωπο της τρέλας που είναι ρυθμισμένος να αντηχεί τις κοινωνικές κανονικότητες. Ετσι, τον ωθεί στον αυτοαποκλεισμό, αν όχι στον αποκλεισμό, αποαπανθρωποιώντας τον.
Δεν είναι τυχαίο που το πρόσωπο του Τζόκερ ταυτίστηκε με το πρόσωπο της παραφροσύνης, καθώς η τρέλα παραπέμπει, μεταξύ άλλων, στην αντίσταση στις κανονικότητες. Οπως σημειώνει ο Ντελέζ, η τρέλα είναι αντίσταση του αρχέγονου ψυχικού κόσμου σε μια επανάληψη επιβεβλημένη από το κοινωνικό συστοιχείωμα· αντίσταση στις αποφάνσεις που κυριαρχούν στο περιβάλλον και στις «κανονικότητες» που απορρέουν από αυτές. Αυτό σημαίνει πως η τρέλα είναι πάντα βαθιά πολιτική. Οπως και οι θεραπείες που εφαρμόζουν οι εκάστοτε πολιτείες. Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον παράφρονα δείχνει στην πραγματικότητα ποιοι τελικά είμαστε και τι είδους πολιτική επιλέγουμε να ασκήσουμε.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας