Και τώρα τι κάνουμε;

«Λένε ότι οι χαλεποί καιροί μπορούν κάποιες φορές να ζωογονήσουν την τέχνη, αλλά το θεωρώ πολύ αμφίβολο στις σημερινές συνθήκες πανδημίας και πολέμου…». Το έλεγε την Κυριακή 20/3 ο Γερμανός συγγραφέας και θεατρικός κριτικός Ρίντιγκερ Σάπερ, αρχισυντάκτης στα πολιτιστικά ένθετα της ανήσυχης βερολινέζικης εφημερίδας «Tagesspiegel», καθισμένος μπροστά σε ένα μικρό αλλά ομιλητικό ελληνικό κοινό, εκεί στο πολυμορφικό βιβλιοπωλείο Σ22 στα Εξάρχεια.

«Και εγώ έχω την αίσθηση ότι είμαι πολύ ανίσχυρος» πρόσθεσε από το ακροατήριο ο ποιητής και μεταφραστής Γιόαχιμ Σαρτόριους, άλλοτε καλλιτεχνικός διευθυντής των Φεστιβάλ του Βερολίνου και παλιότερα γενικός γραμματέας του Ινστιτούτου Γκέτε στο Μόναχο και διευθυντής του Προγράμματος Πολιτιστικών Ανταλλαγών DAAD.

«Τι θα μπορούσε να κάνει η λογοτεχνία σήμερα που βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα τεράστιο ηθικό δίλημμα στην Ευρώπη και με ένα πολιτικό ερώτημα: Μπορούμε να αποδεχτούμε όσα γίνονται δίπλα μας και να μην παρέμβουμε με τρόπο άλλο από τις οικονομικές κυρώσεις;»

Ετσι ξεκίνησε η πρώτη δημόσια συζήτηση που οργανώθηκε στην Αθήνα για τον ρόλο και τη δύναμη της Τέχνης και των Γραμμάτων από τότε που… άνοιξε το κουτί της πανδημίας ή αλλιώς της Πανδώρας. Η πρωτοβουλία ήταν του Περικλή Δουβίτσα των εκδόσεων «Νεφέλη», δημιουργού τού Σ22 στην οδό Σμολένσκη.

Το θέμα ήταν «Τέχνη και καλλιτέχνες σε καιρό περιορισμού και παράλληλων κρίσεων» και η συζήτηση, που μεταδόθηκε και μέσω zoom, έγινε στα αγγλικά. Συντονιστής ο ποιητής και μεταφραστής Ορφέας Απέργης που έκανε την αρχή με τον Χέλντερλιν και σημείωσε ότι «τα ηθικά ζητήματα θολώνουν όταν ο κίνδυνος είναι άμεσος».

Η έκπληξη ήταν ότι οι δύο Γερμανοί προσκεκλημένοι, παρότι πανίσχυροι διαμορφωτές στη Γερμανία μιας πολιτισμικής πολιτικής με εύρος και απήχηση, εστίαζαν περισσότερο στη γεωπολιτική σκακιέρα, ενώ οι «φωνές» από την Ελλάδα φάνηκαν ευρύτερα προβληματισμένες.

Σχολιάστηκε ακόμη και το ότι η ατζέντα της κλιματικής αλλαγής έχει παραμεριστεί. Και οι μεν και οι δε πάντως στάθηκαν πολύ μακριά από την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη που διάλεξε για ό,τι ρωσικό τη σκοταδιστική λύση «λογοκρίνουμε - αναβάλλουμε - διακόψαμε».

«Αυτή τη διετία με τον Covid είχα κολλήσει στην τηλεόραση βλέποντας τα πάντα. Τώρα δεν αντέχω στην οθόνη τη βία και δεν μπορώ να παρακολουθήσω ούτε κάποια καλλιτεχνική πραγμάτευση του ζητήματος του πολέμου» σχολίασε ο Σάπερ (γ.1959). «Είναι αλήθεια ότι η αντίληψή μας έχει επηρεαστεί από ό,τι συμβαίνει. Αλλά πώς μπορείς να πεις «δεν θα δω ρωσική τέχνη»; Πώς να ξεχάσεις τον πρωτοπόρο ζωγράφο Μάλεβιτς που γεννήθηκε στο Κίεβο από γονείς πολωνικής καταγωγής και έζησε στη Μόσχα και στο Λένινγκραντ;

Στη Γερμανία τα συζητήσαμε τα μποϊκοτάζ, αλλά αν τα υιοθετούσαμε θα ήταν βαθύ πλήγμα σ’ αυτό που ονομάζουμε πολιτισμένο τρόπο ζωής. Κι έπειτα υπάρχουν τόσοι πολλοί Ρώσοι καλλιτέχνες που τους απαγορεύεται να εκφραστούν...

Στην εφημερίδα μας δημοσιεύσαμε πολλά κείμενα Ουκρανών, ημερολόγια πολέμου κ.ο.κ. καθώς και μερικά Ρώσων. Μάλλον δεν συμφωνώ λοιπόν, με την αλλαγή του έργου στην προγραμματισμένη βερολινέζικη συναυλία με Πολωνό μαέστρο και έργα Σοστακόβιτς. Επρόκειτο για την Συμφωνία Νο 7 - αναφορά στην πολιορκία του Λένινγκραντ, και τελικά παίχτηκε η Συμφωνία Νο 5…».

«Δεν γίνεται να ζητήσεις από τους καλλιτέχνες να είναι ήρωες» σχολίασε η μεσόφωνος Λένια Ζαφειροπούλου. «Συμβαίνει και το άλλο» παρατήρησε ο Δούκας Καπάνταης, συγγραφέας με φιλοσοφική σκευή. «Ισως και εξαιτίας της ψηφιακής επανάστασης ο λόγος των καλλιτεχνών και των διανοουμένων δεν μοιάζει να έχει αντίκτυπο.

Σαν να είναι εκτός θέματος. Εχει και μεγάλες δόσεις ναρκισσισμού. Χρειάζεται λοιπόν να επανεφεύρουμε τους εαυτούς μας και να βρούμε καινούργιους δρόμους παρέμβασης». Και ο Σάπερ πρόσθεσε: «Δεν υπάρχουν πια οι Σαρτρ. Αυτή η διανόηση έπαιξε ιστορικό ρόλο, αλλά έκανε και μεγάλα λάθη, ήταν τυφλωμένη σε σχέση με τον Στάλιν…».

«Πάντως σήμερα η σκηνή της διανόησης ελέγχεται ολοκληρωτικά από τους δυτικούς» σημείωσε ο μεταφραστής γερμανικής λογοτεχνίας Γιάννης Καλλιφατίδης. «Αυτό δείχνει πόσο ευάλωτοι είναι στα χέρια των κυβερνώντων τόσο οι καλλιτέχνες όσο και η ίδια η κουλτούρα. Δείτε τα εκ διαμέτρου αντίθετα παραδείγματα της Γέλινεκ και του Χάντκε. Η τέχνη πρέπει να είναι ανεξάρτητη. Εκτός εάν είναι προγραμματικά επαναστατική, οπότε χρειάζεται να παίρνει θέση. Δεν μπορούμε λοιπόν να την αντιμετωπίζουμε σαν να ήταν ποδοσφαιρικός αγώνας».

Αντίστοιχα κριτική ήταν και η ποιήτρια Κατερίνα Ηλιοπούλου, δραστήρια επικεφαλής του λογοτεχνικού περιοδικού «Φρμκ»: «Η τέχνη πρέπει να καθρεφτίζει την κοινωνία σε αναβρασμό, όχι να στρογγυλεύει τα πράγματα. Πρέπει να ενοχλεί. Αυτό το πετυχαίνει στα ολοκληρωτικά καθεστώτα.

Ομως έχει πάψει να ενοχλεί τις υποτιθέμενες δημοκρατίες μας (so called democracies), διότι αφομοιώνεται πολύ γρήγορα από την αγορά. Ο καλλιτεχνικός ακτιβισμός έχει γίνει θλιβερός. Η «τέχνη για τους πρόσφυγες», η «τέχνη για τον πόλεμο» κ.ο.κ. καταντά πολύ γρήγορα σκέτο εμπόρευμα. Ισως λοιπόν χρειαζόμαστε περισσότερο χρόνο για να μεταβολίσουμε αυτό που συμβαίνει σήμερα. Κι όσο δεν είμαστε δημιουργικοί/ές, ας μείνουμε σιωπηλοί και σιωπηλές».

«Είχαμε την αίσθηση ότι ήμασταν άτρωτοι»

Είναι αμφίβολο εάν κάποιος ευρωπαϊκός θεσμός θα αναλάμβανε σήμερα να διοργανώσει μια έκθεση όπως η περίφημη «Παρίσι-Μόσχα» στο Μπομπούρ το 1979. Αλλά το «γιατί» πάει πολύ βαθύτερα από το «με ποια ομάδα είσαι». Εχει να κάνει με την τρικυμία που σαρώνει τις αξίες και τις αρχές στην Ε.Ε. και με τη λέξη «ειρήνη» που ενοχλεί.

«Η σχέση της Γερμανίας με τη Ρωσία στο επίπεδο της οικονομίας και της ενέργειας είναι πολύ ιδιαίτερη» σχολίασε εν τέλει ο Γιόαχιμ Σαρτόριους (γ. 1946). «Αλλά στη Ρωσία την ελέγχει κάποιος που συμπεριφέρεται σαν δικτάτορας. Ο Πούτιν δεν είναι τρελός. Εχει διαφορετικά κριτήρια. Υποφέρει επειδή διαλύθηκε η ΕΣΣΔ, θέλει ένα ρωσικό Ράιχ. Ετσι διαχειρίστηκε και τις σχέσεις του με τη διανόηση και τους συγγραφείς».

Και ο Σάπερ φώτισε τη μεγάλη εικόνα. «Είχαμε την αίσθηση ότι ήμασταν άτρωτοι. Αλλά τα δύο τελευταία χρόνια διαψευστήκαμε με τον Covid και με τον πόλεμο. Κατέρρευσαν οι σταθερές μας, τα πιστεύω μας, οι οικονομίες μας, οι άνθρωποι πέθαιναν και τρομερές ιδέες άρχισαν να κυκλοφορούν. Τέχνες και καλλιτέχνες δέχτηκαν μεγάλο πλήγμα.

Τώρα έχουμε μια καινούργια κυβέρνηση στη Γερμανία όπου οι Πράσινοι παίζουν σημαντικό ρόλο. Ομως με τον πόλεμο τα ανοιχτά ζητήματα τόσο του Covid-19 όσο και του περιβάλλοντος θα μείνουν πάρα πολύ πίσω. Νομίζαμε ότι είχαμε χτίσει μια σταθερή ειρήνη και μια σταθερή οικονομική συνεργασία με τη Ρωσία, ότι το χρήμα θα έκανε τον κόσμο να γυρίζει.

Και τώρα ο πόλεμος έχει φτάσει κοντά στις χώρες του ΝΑΤΟ. Ηταν κοντά μας και όταν διαλύθηκε η Γιουγκοσλαβία, αλλά θεωρούσαμε πως η ακτίνα του ήταν περιορισμένη. Σήμερα δεν μπορούμε πια να αποστρέφουμε το βλέμμα μας, ούτε να αγνοούμε τον πόλεμο. Δεν έχουμε λοιπόν πολλούς λόγους για να είμαστε αισιόδοξοι…».