Η ουσία των πραγμάτων

Το σπίτι εγκαταλείφθηκε∙ το σπίτι ερήμωσε. Ηταν σαν κοχύλι παρατημένο στην άμμο για να γεμίσει αρμύρα, τώρα που είχε φύγει από μέσα του η ζωή. Ελεγες πως μέσα είχε εγκατασταθεί η νύχτα η ατελείωτη∙ πως οι επιπόλαιοι αέρηδες που το τσιμπολογούσαν εδώ κι εκεί, οι υγρές, κολλώδεις πνοές που πασπάτευαν τα πάντα, είχαν νικήσει κατά κράτος. Η κατσαρόλα είχε σκουριάσει, το χαλάκι είχε σαπίσει. Βατράχια είχαν βρει τρόπο να μπουν. Η κρεμασμένη εσάρπα πήγαινε κι ερχόταν άσκοπα, αδιάφορα.

Οι λέξεις χορεύουν ανάμεσα στα πρόσωπα, στα πράγματα, στο σπίτι, στον φάρο. Χορεύουν, ελίσσονται στον αέναο χρόνο, σαν να τις φυσά ένα απαλό αεράκι. Ξαναγαπάς και ξαναθυμάσαι μια αξεπέραστη συγγραφέα, μια μεγάλη λογοτέχνιδα που έζησε και έγραψε πολύ πιο μπροστά από την εποχή της. Μια μάγισσα της τέχνης της, μια γητεύτρα των λέξεων, αυτή ήταν, είναι και θα είναι η Βιρτζίνια Γουλφ. Είχα χρόνια να διαβάσω το βιβλίο της «Μέχρι το φάρο», από τότε που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Οδυσσέας, και να που τώρα έφτασε στα χέρια μας μια καινούργια κυκλοφορία του με τον ελαφρώς αλλαγμένο τίτλο «Στο φάρο» από τις εκδόσεις Δώμα σε μια αριστουργηματική μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου.

Στο μυθιστόρημα αυτό «κατοικεί» η οικογένεια Ράμζι με πίσω φόντο τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο διακεκριμένος φιλόσοφος κύριος Ράμζι, η γοητευτική και ιδιαίτερη σύζυγός του και τα οκτώ παιδιά τους. Παραθερίζουν σε ένα σπίτι στο νησί Σκάι, που τα παράθυρά του έχουν θέα προς τον φάρο. Φιλοξενούν τον κ. Τάνσλι με το παρατσούκλι ο «άθεος», τον κ. Μπάνκς παλιό φίλο, τη ζωγράφο Λίλι Μπρίσκοου και τον διανοούμενο κ. Καρμάικλ. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη, το πρώτο-και μεγαλύτερο- ονομάζεται «Το παράθυρο», το δεύτερο «Ο χρόνος περνά» και το τρίτο «Στο φάρο».

Στο «Παράθυρο» ακολουθούμε τη ροή μιας αφηγηματικής συνείδησης -που διαπερνά όλο το βιβλίο- και μπαίνει στο μυαλό των χαρακτήρων, αλλά και στο μυαλό του σπιτιού και της φύσης του νησιού μόνο για μία μέρα. Μέχρι να συνηθίσεις τον τρόπο που μας αφηγείται την ιστορία, με μακροσκελείς περιγραφές, δεν είσαι απόλυτα σίγουρος ποιος καθοδηγεί την οπτική γωνία. Χρειάζεται λίγος χρόνος για να προσαρμοστείς.

Με το εύρημα μιας ποθητής επίσκεψης από τον μικρό Τζέιμς στον φάρο του νησιού, που αναβάλλεται λόγω καιρού αλλά πάντα επανέρχεται, ξετυλίγονται οι σχέσεις και οι σκέψεις των ηρώων που ενώ συνέχεια αλληλοπαρατηρούνται και σκέφτονται ο ένας τον άλλον, στην πραγματικότητα δεν καταλαβαίνονται μεταξύ τους. Ο χρόνος συστέλλεται στο παρόν και διαστέλλεται αστραπιαία στο παρελθόν σχεδόν σε κάθε σελίδα.

Στο δεύτερο μέρος βλέπουμε το ίδιο σπίτι δέκα χρόνια μετά. Ο θάνατος του έχει χτυπήσει την πόρτα. Η πιο επιβλητική γυναικεία φιγούρα, η κυρία Ράμζι, έχει πεθάνει και μαζί της πεθαίνει και το σπίτι που το έχει αναλάβει πια η ζώσα φύση, ενώ «πλάι» του σκάνε οι οβίδες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το φροντίζει όσο μπορεί η υπηρέτρια, η κυρία Μακ Ναμπ, ενώ σημαντικά γεγονότα συμβαίνουν στις ζωές της οικογένειας Ράμζι και των φίλων τους.

Στο τρίτο μέρος οι Ράμζι και οι καλεσμένοι τους επιστρέφουν μετά από μία δεκαετία, ο χώρος αλλάζει αμετάκλητα, αλλά παραμένει η αίσθηση ότι τα πράγματα συνεχίζουν από εκεί που σταμάτησαν. Η Λίλι Μπρίσκοου συνεχίζει τη ζωγραφική που ξεκίνησε στο «Παράθυρο», ακριβώς τη στιγμή που ο κύριος Ράμζι, ο Τζέιμς και ο Καμ πλέουν προς τον φάρο. Τα πακέτα της βοήθειας που η κ. Ράμζι ονειρευόταν χρόνια πριν να στείλει στους ανθρώπους του φάρου παραδόθηκαν, αλλά, εφόσον εκείνη έχει πεθάνει, για τον άντρα της όλα μοιάζουν άνευ σημασίας. Αυτό που πέτυχε όμως το ταξίδι τους ώς εκεί ήταν να ξανασυνδεθούν -αν είχαν συνδεθεί ποτέ- ως οικογένεια.

Η Βιρτζίνια Γουλφ είχε γράψει στα ημερολόγιά της ότι «ο κύριος και η κυρία Ράμζι του μυθιστορήματος πλάστηκαν κατ’ εικόνα και ομοίωση του πατέρα της και της μητέρας της. Στο επίμετρο του βιβλίου η μεταφράστρια Μαργαρίτα Ζαχαριάδου αναφέρει ότι «ο θάνατος της μητέρας της, όταν η Βιρτζίνια ήταν δεκατριών ετών, αποτέλεσε ανυπέρβλητο τραύμα. Πράγματι το «Στο Φάρο», με τις άφθονες αυτοβιογραφικές του αναφορές, στάθηκε ένας τρόπος με τον οποίο η Γουλφ προσπάθησε να κλείσει κάποιους λογαριασμούς της με την παιδική ηλικία της, με τη μορφή του πατέρα, με την απώλεια της μητέρας. Σε καμία περίπτωση όμως δεν περιορίζεται σε μια προσωπική ψυχαναλυτικού τύπου μυθοπλασία. Η Γουλφ ήταν υπερβολικά μεγάλη συγγραφέας για να διολισθήσει στη νοσταλγία και την αυτοαναφορικότητα».

Η λογοτεχνική ατμόσφαιρα της Γουλφ στο μυθιστόρημα αυτό γίνεται ένα «σπίτι» για τον αναγνώστη. Μπαίνει και «ζει» εκεί. Παρακολουθεί τον μακρινό φάρο και εξετάζει μαζί με τους χαρακτήρες του τις δικές του προκαταλήψεις, φόβους, αβεβαιότητες και σχέσεις. Είναι ένα βιβλίο που σε κάνει να αναρωτιέσαι για τον χρόνο που γλιστράει μέσα από τα δάχτυλά μας και υπενθυμίζει τη χαρά που κρύβεται στις μικρές στιγμές που δεν ζήσαμε πριν οι αγαπημένοι μας άνθρωποι φύγουν από τη ζωή.

Διαβάζοντάς το κάποιες φορές νιώθεις πως διαβάζεις ένα ποίημα μεταμφιεσμένο σε μυθιστόρημα, που αποδόθηκε και μεταφράστηκε εξαιρετικά από τη Μαργαρίτα Ζαχαριάδου. Θα συμφωνήσω δε με τα λόγια της στο επίμετρο για τη «βασική ιδέα που η Γουλφ επαναφέρει διαρκώς άμεσα ή έμμεσα: ότι η ουσία των πραγμάτων, ακόμα και των πιο κοινών αντικειμένων, είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από τη φαινομενική τους υπόσταση∙ ότι ο κόσμος -και οι άνθρωποι επίσης- είναι κάτι αβυσσαλέα πλούσιο, όμορφο και τρομερό, που για να το ‘‘δεις’’ χρειάζεσαι, όπως λέει η Λίλυ Μπρίσκοου, η ζωγράφος που φιλοξενείται στο σπίτι των Ράμζυ, ‘‘πενήντα ζευγάρια μάτια’’».