Φοβού τον Πετρομαλλιά!

«Η Παυλινούλα ήτανε μόνη κι οι γονείς / Είχανε βγει, στο σπίτι δεν ήτανε κανείς. / […] Αντίκρισε μπροστά της ξαφνικά / Ενα σπιρτόκουτο –τραβούσε τη ματιά. / “Ω”, είπε εκείνη, “τι όμορφο κι ωραίο! / Θα είναι παιχνίδι τέλειο, σας το λέω. / Απ’ αυτό ένα σπίρτο εγώ θ’ ανάψω, / Σαν τη μητέρα, τώρα να το κάψω”. […] Αλίμονο! Αρπαξε το φόρεμα φωτιά, / καίγεται η ποδιά· λάμπει μακριά. / Καίγονται τα μαλλιά, το χέρι καίγεται, / Το παιδί ολόκληρο φλέγεται».

Μάλλον δεν θα επιλέγατε το παραπάνω παραμύθι, με τον τίτλο «Η τραγική ιστορία με τα σπίρτα», για να το διαβάσετε στο τρίχρονο αγγελούδι σας πριν το πάρει ο ύπνος, σωστά; «Λάθος» θα σας απαντούσε από το μακρινό 1844 ο Γερμανός γιατρός Χάινριχ Χόφμαν. Ο οποίος, έχοντας απογοητευτεί από τις αφελείς, ηθικοπλαστικές ιστορίες που απευθύνονταν σε παιδιά, αποφάσισε να γράψει και να εικονογραφήσει ο ίδιος ένα βιβλίο για να το χαρίσει τα Χριστούγεννα στον τρίχρονο γιο του.

Το βιβλίο γράφτηκε και το 1845 ο Χόφμαν το δημοσίευσε ανώνυμα με τον τίτλο μεταφρασμένο στα ελληνικά ως «Αστείες ιστορίες και εικόνες με 15 όμορφα χρωματιστά πάνελ για παιδιά 3-6 ετών». Το 1858, στην 3η έκδοσή του, έλαβε τον τίτλο «Der Struwwelpeter» από το όνομα του χαρακτήρα της πρώτης ιστορίας. Ηδη το 1876 το βιβλίο έφτασε στην εκατοστή έκδοσή του. Σήμερα έχει ξεπεράσει τις 700 εκδόσεις και έχει μεταφραστεί σε πάνω από 40 γλώσσες. Αποτελεί το πιο πολυδιαβασμένο παιδικό βιβλίο στην Ευρώπη και συγκαταλέγεται στα σημαντικότερα έργα της παιδικής λογοτεχνίας μαζί με τα παραμύθια των Αδερφών Γκριμ, του Χανς Κρίστιαν Αντερσεν και του Λιούις Κάρολ.

Αφορμή ενασχόλησης με αυτό το παλιό γερμανικό βιβλίο είναι η -για πρώτη φορά- έκδοσή του στην Ελλάδα (εκδ. Περισπωμένη). Αποδοσμένος ομοιοκατάληκτα στα ελληνικά από τον Χάρη Ιωσήφ, ο διάσημος «Στρούβελπετερ» ή… «Πετρομαλλιάς» κάνει το ντεμπούτο του και στα καθ’ ημάς, αμείωτα γκροτέσκος όπως στα 1845. Αν μάλιστα επιβάλλεται η γνωριμία μαζί του από τους κομιξόφιλους, είναι ακριβώς γιατί αποτελεί ένα από τα παλαιότερα παιδικά βιβλία που χρησιμοποιεί εικόνες σε σκόπιμη αλληλοδιαδοχή με συνοδεία λεκτικής αφήγησης και ως εκ τούτου θεωρείται πρόδρομος των κόμικς. Είναι δε ενδιαφέρον ότι στις εικονογραφήσεις χρησιμοποιήθηκε μία από τις πρώτες εφαρμογές της χρωμολιθογραφίας (μέθοδος κατασκευής πολύχρωμων εκτυπώσεων) σε παιδικό βιβλίο.

Τη διαδικασία δημιουργίας την περιέγραψε ο ίδιος ο Χόφμαν αρκετά χρόνια αργότερα: «Εκείνη την εποχή εργαζόμουν ως γιατρός στο ψυχιατρείο. […]. Λοιπόν, η σχέση του γιατρού με τα παιδιά ηλικίας τριών έως έξι ετών είναι κάπως παράξενη. Οταν τα παιδιά είναι υγιή, ο γιατρός […] χρησιμοποιείται συχνότατα ως μέσο διαπαιδαγώγησης: “Μικρή, αν φας πολύ, θα έρθει ο γιατρός και θα σου δώσει ένα πικρό φάρμακο, μέχρι και βδέλλες μπορεί να σου βάλει!”. Ως εκ τούτου, όταν το παιδί αρρωσταίνει και καλούνε τον γιατρό και εκείνος μπαίνει στο δωμάτιο, ο μικρός άρρωστος άγγελος αρχίζει να κλαίει, να τον διώχνει και να χτυπάει τα πόδια στο πάτωμα. Είναι εντελώς αδύνατον να τον εξετάσεις· μα δεν μπορεί και ο γιατρός ώρες ολόκληρες να κάνει τον καλό και να παίρνει το παιδί με το μαλακό. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις συνήθως με έβγαζε γρήγορα από τη δύσκολη θέση ένα φύλλο χαρτί κι ένα μολύβι· επινοείς στα γρήγορα μια ιστορία σαν αυτές που έχουν τα βιβλία, τη σχεδιάζεις με δυο-τρεις γραμμές και την αφηγείσαι με όσο πιο πολλή ζωντάνια μπορείς. Ο εξαγριωμένος αντιπολιτευόμενος ηρεμεί, τα δάκρυα στεγνώνουν και ο γιατρός μπορεί να κάνει το καθήκον του παίζοντας» (περ. «Το κιόσκι», 46/1871. Μτφρ. Σοφίας Αυγερινού). Κάπως έτσι προέκυψαν οι δέκα ιστορίες του «Πετρομαλλιά»: όπως για τον Κόνραντ που πιπιλούσε τον αντίχειρά του και ένας περιπλανώμενος ράφτης με γιγάντιο ψαλίδι τού τον έκοψε, για τον Κάσπαρ που πέθανε επειδή δεν έπινε τη σούπα του και για τον «κακό Φρίντεριχ» που τρομοκρατούσε ζώα και ανθρώπους μέχρι που ένας σκύλος τον δάγκωσε και, αφού τον άφησε κατάκοιτο, έφαγε το φαγητό του. Το βιβλίο μεγάλωσε γενιές και γενιές Γερμανόπουλων, επικρίθηκε (βασικά για τη διαφθορά της αισθητικής των παιδιών από τις… καρικατούρες) και κυρίως αποθεώθηκε για τον παιδευτικό χαρακτήρα του.

Αλλοι καιροί, άλλα ήθη.

Και ένας «Πετρομαλλιάς»… α λα αντιναζιστικά

Ανάμεσα στις πάμπολλες διασκευές τού «Struwwelpeter» ξεχωρίζουμε εκείνη του «Struwwelhitler». Πρόκειται για μια αγγλική παρωδία των κειμένων και των εικονογραφήσεων του πρωτότυπου βιβλίου, που δημιουργήθηκε το 1941 από τους αδερφούς Ρόμπερτ και Φίλιπ Σπενς (με το ψευδώνυμο «Doktor Schrecklichkeit») ως συμβολή στο Ταμείο Ανακούφισης Πολέμου της εφημερίδας «Daily Sketch». Σε αυτήν την απολαυστική αντιναζιστική σάτιρα είναι o κακοποιητής Αδόλφος που δαγκώνεται από τον σκύλο, για να δεχτεί τη θεραπεία του θείου Σαμ με… ποντικοφάρμακο, ο Στάλιν βουτάει τους ναζί σε ένα δοχείο μαύρης μελάνης για να τους τιμωρήσει επειδή έκαναν… bullying σε ένα κόκκινο παιδάκι, ενώ το παλιόπαιδο ο Μουσολίνι εκλιπαρεί τον φίρερ για βοήθεια καθώς ένας τράγος με… ελληνική φουστανέλα, τον οποίο προηγουμένως κυνηγούσε με καραμπίνα, τον έχει πάρει στο κυνήγι!