Μάθε τέχνη κι άσ’ τηνε...

Παραμερίζεις τη βαριά ξύλινη πόρτα, περνάς μέσα από μια μικρή αυλή, ανεβαίνεις την ετοιμόρροπη σκάλα που τρίζει επικίνδυνα, σκύβεις στο χαμηλό πορτάκι και ξάφνου σαν να τράβηξες μια κουρτίνα και γύρισε πίσω ο χρόνος…, λες και διακτινίστηκες σε μια άλλη εποχή!

Εκεί, πλάι στους «λιωμένους» από τη χρήση πάγκους, ανάμεσα στα στοιβαγμένα υλικά και στα παρωχημένα εργαλεία, κάτω από το κιτρινωπό φως μια ηλεκτρικής λάμπας που κρέμεται γυμνή από το ταβάνι, θα δεις τον μάστορα να καταπιάνεται με την τέχνη του.

Θα σε χαιρετήσει καλοσυνάτα, τις πιο φορές μονολεκτικά, και θα σκύψει πάλι για να συνεχίσει τη δουλειά του. Για μια φευγαλέα στιγμή αισθάνεσαι σαν εισβολέας σε ένα προσωπικό φρούριο.

Ενα ζεστό χαμόγελό σου, μια δική σου φιλική κουβέντα, αρκεί για να σπάσει την αμηχανία. Σιγά σιγά ξεκλειδώνουν οι καρδιές και οι λέξεις έρχονται με ευκολία στο στόμα, όπως και οι απαντήσεις στα ερωτήματα…

Εχω διαβεί το κατώφλι πολλών παραδοσιακών εργαστηρίων και ειλικρινά δεν έχω συναντήσει ούτε έναν τεχνίτη που να μην αγαπά σχεδόν παθολογικά αυτό που κάνει! Οταν ξεκινούν να μιλούν για την τέχνη τους, διακρίνεις τη «σπίθα» στα μάτια τους. Ολοι, μα όλοι θα αποδώσουν τον δέοντα σεβασμό στην πρώτη ύλη που πιάνουν στα χέρια τους, η οποία με τη δεξιοτεχνία τους αποκτά νόημα και υπόσταση, είτε πρόκειται για ένα απλό ταπεινό καλάμι ή κλαδί λυγαριάς, είτε για το δέρμα από ένα ζώο, ή για τον υγρό, άμορφο πηλό.

Τα ίδια, σχεδόν όμοια μεταξύ τους λόγια, βγαλμένα «εκ βαθέων», αρθρώνονται από τα χείλη διαφορετικών ανθρώπων που δεν έτυχε να συναντηθούν ποτέ!

Ολοι θα σου πουν πως με αυτήν τη δουλειά έζησαν με αξιοπρέπεια τις οικογένειές τους και αντιπάλεψαν τις δυσκολίες των καιρών. Θα σου εκμυστηρευτούν κάποια απλά μυστικά της τέχνης τους και θα σου διηγηθούν με «ιερή εξομολόγηση» τον τρόπο που τη διδάχθηκαν από τους παλιότερους, «σοφούς» μαστόρους!

Στα περισσότερα από τα παραδοσιακά εργαστήρια που έχω επισκεφθεί, αντικρίζω ένα πανομοιότυπο παλιακό σκηνικό, καθώς σπάνια ο τελευταίος τεχνίτης θα αλλάξει κάτι από τον χώρο όπου εργαζόταν ο προκάτοχός του. Θαρρείς και θέλει με τον τρόπο αυτό να τιμήσει τον μέντορά του, από τον οποίον απόκτησε τη γνώση αλλά και παρέλαβε τη σκυτάλη του επαγγέλματος, κρατώντας έτσι ζωντανή την ανάμνηση που είχε ως μαστορόπουλο. Γιατί στους παλιούς καιρούς υπήρχε το μεράκι που έδενε τους ανθρώπους και η χειροποίητη τέχνη δημιουργούσε αξίες, ήθος και σεβασμό.

Αγγειοπλαστείο πάνω στο κύμα

Στο πανέμορφο Βαθύ της Σίφνου (10 χλμ. από την Απολλωνία) θα έρθεις για να κάνεις βουτιές στα κρυστάλλινα, ακύμαντα νερά του κλειστού κόλπου, να περπατήσεις στην προκυμαία όπου δεσπόζει η νησιώτικη εκκλησία των Ταξιαρχών, να δοκιμάσεις τοπική κουζίνα σε ταβερνάκια που βυθίζουν τα τραπέζια τους στην άμμο της παραλίας.

Ο ψαγμένος επισκέπτης, όμως, θα αναζητήσει στην άλλη άκρη του όρμου, στη θέση «Τσόπος», το παραδοσιακό εργαστήρι αγγειοπλαστικής της οικογένειας Ατσόνιου, το οποίο βρίσκεται κυριολεκτικά πάνω στο κύμα.

Το αγγειοπλαστείο που σήμερα διαχειρίζεται ο Αντώνης Ατσόνιος με την οικογένειά του, λειτουργεί από το 1870 στο ίδιο ακριβώς σημείο και με τις ίδιες πάνω-κάτω εγκαταστάσεις, όπου δούλευαν ο παππούς και ο πατέρας του Αντώνη. Μάλιστα, οι ντόπιοι χαμογελούν νοσταλγικά κάθε φορά που θα δουν το τσικαλοκάμινο να καπνίζει, αφού ξέρουν πως ο Αντώνης ψήνει ακόμη μια φορά τα παραδοσιακά του τσουκάλια για τα οποία η Σίφνος είναι φημισμένη εδώ και αιώνες.

Το εσωτερικό του εργαστηρίου είναι επισκέψιμο. Η Μαρία, η οικοδέσποινα, θα σε τρατάρει γλυκό του κουταλιού και παγωμένο νερό και ο Αντώνης θα σου εξηγήσει τον παραδοσιακό τρόπο με τον οποίο κατασκευάζεται ένα τσουκάλι, ένα μαστέλο η οποιοδήποτε άλλο πήλινο σκεύος.

Αν έχεις την τύχη, μπορεί να πετύχεις τον Αντώνη ή τον Γιάννη, τον γιο του (τέταρτη γενιά αγγειοπλαστών) να δουλεύουν τον αφορμάριστο πηλό στον παραδοσιακό τροχό. Η εμπειρία από μια επίσκεψη σε έναν τέτοιο χώρο θα σου μείνει πραγματικά αξέχαστη, ιδίως αν σκεφτείς πως η τέχνη αυτή συνεχίζεται αδιάλειπτα στο μικρό αυτό νησί από την Πρωτοκυκλαδική περίοδο (3200 π.Χ.)!

Ο Βώλακας και οι παραδοσιακοί καλαθοπλέκτες

Το χωριό του Βώλακα βρίσκεται πίσω από το βουνό του Ξώμπουργκου, εγκλωβισμένο σε έναν απογυμνωμένο και διάσπαρτο από γκριζωπούς ογκόλιθους τόπο. Σήμερα αποτελεί τουριστική ατραξιόν για το νησί της Τήνου, καθώς διατηρεί το αυθεντικό, αρχιτεκτονικό του προφίλ με λίγες νεωτεριστικές παρεμβάσεις.

Επιπλέον εδώ ο επισκέπτης θα δει τους τελευταίους καλαθοπλέκτες του Αιγαίου να επιδίδονται στην πανάρχαια ασχολία τους, χρησιμοποιώντας τα ίδια υλικά και την ίδια τεχνική με τους προκατόχους τους που δούλευαν στα εργαστήρια του χωριού πριν από 200-300 και περισσότερα χρόνια.

Τους καλαθοπλέκτες του Βώλακα και να θέλεις να τους αγνοήσεις δεν γίνεται, αφού, κάνοντας μια βόλτα στα σοκάκια του χωριού, θα δεις σε κάθε γωνιά, τα εργαστήριά τους, μικρά ή μεγαλύτερα, παλιά ή νεότερα. Οι περισσότεροι τεχνίτες πλέκουν καλάθια με τον παραδοσιακό τρόπο. Κάποιοι άλλοι δοκιμάζουν νέες τεχνικές και ξενόφερτα υλικά, αλλά όλοι υποστηρίζουν πως όπως κάνουν τα καλάθια στον Βώλακα δεν τα κάνουν πουθενά αλλού στην Ελλάδα, αφού τα δικά τους αντέχουν στις ταλαιπωρίες και είναι γερά για μια ζωή.

Παλιά, πριν από τον πόλεμο, τα παιδιά ξεκινούσαν να μαθητεύουν κοντά στους παλιούς τεχνίτες όταν ήταν έξι με επτά χρονών. Ομως καλάθι δικό τους δεν έφτιαχναν, αν δεν συμπλήρωναν τα 16 τους χρόνια τουλάχιστον. Τέτοια ήταν η τεχνική και η λεπτομέρεια της δουλειάς που έπρεπε καλά να διδαχθούν για να μη χαλάσουν το όνομα του βωλακίτικου καλαθιού!

Μετά τον πόλεμο, οι καλαθοπλέκτες γνώρισαν και αυτοί τη φτώχεια και την ανέχεια της ελληνικής επαρχίας. Πολλοί έφυγαν για την Αθήνα και τον Πειραιά όπου δούλεψαν ως εργάτες. Κάποιοι από αυτούς συνέχισαν να εξασκούν την τέχνη τους, πουλώντας τα τηνιακά καλάθια τους στις λαϊκές.

Σήμερα ο τουρισμός ευνοεί την καλαθοπλεκτική. Αν και πλέον τα καλάθια όπως και τα υπόλοιπα προϊόντα των Βωλακιωτών αγοράζονται κυρίως ως διακοσμητικά, είναι αρκετοί ακόμα αυτοί που τα προτιμούν για τις αγροτικές εργασίες τους και οι παραδοσιακοί τεχνίτες δέχονται παραγγελίες από όλη την Ελλάδα. Ετσι, οι απόγονοι των οικογενειών του Σιγάλα, του Φιρύγου, του Βίδου (ονομαστοί καλαθοπλέκτες και δάσκαλοι της τέχνης) εξακολουθούν και σήμερα να δουλεύουν στα εργαστήρια του χωριού, φτιάχνοντας τα εξαιρετικής ποιότητας τοπικά καλάθια.

Χάρμαινα, η γειτονιά των ταμπάκηδων

Η Αμφισσα, η πρωτεύουσα της Φωκίδας δεν διακρίνεται για τις τουριστικές περγαμηνές της και σπάνια θα τη δείτε να φιγουράρει στους ταξιδιωτικούς οδηγούς ως δημοφιλής προορισμός. Και όμως το μεσαιωνικό της κάστρο, οι βυζαντινοί της ναοί, οι παλιοκαιρίτικες γειτονιές της, γοητεύουν τον ψαγμένο επισκέπτη.

Βέβαια τις εντυπώσεις κερδίζει –όχι άδικα– η Χάρμαινα, η γειτονιά των ταμπάκηδων με τα παραδοσιακά λιθόκτιστα εργαστήρια επεξεργασίας δέρματος, τα βυρσοδεψεία (η λέξη «βυρσοδέψης» προέρχεται από τη λέξη «βύρσα» που σημαίνει «τομάρι ζώου»). Η γειτονιά βρίσκεται στην ψηλότερη κατάληξη της πόλης, πολύ κοντά στο φράγκικο κάστρο των Σαλώνων (παλιά ονομασία της Αμφισσας) και λίγα μέτρα χαμηλότερα από την αξιόλογη βυζαντινή εκκλησία του Σωτήρος (11ος αι.).

Η ιστορική αυτή συνοικία προσμετρά ζωή τουλάχιστον 500 χρόνων! Το 1989 σαράντα δύο κτίρια της Χάρμαινας χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα, μερικά αναπαλαιώθηκαν, τα περισσότερα όμως παραμένουν ακόμη και σήμερα όπως ήταν παλιά.

Στις αρχές του 19ου αιώνα από τη Χάρμαινα πέρασε ο Αγγλος περιηγητής Dodwell και περιέγραψε τον τρόπο που επεξεργάζονταν οι ντόπιοι τεχνίτες το δέρμα, ενώ επαίνεσε την εξαιρετική του ποιότητα και τα λαμπερά του χρώματα. Μάλιστα, στάθηκε ιδιαίτερα στη χρήση του νερού από την πηγή Τουλασίδι, στο οποίο απέδιδε και τη φίνα υφή των παραγόμενων δερμάτων.

Τα επεξεργασμένα δέρματα χρησιμοποιούνταν στη βιβλιοδεσία, αλλά και για να κατασκευαστούν τσάντες, πορτοφόλια, χαρτοφύλακες και περγαμηνές. Η παρακμή των ταμπάκικων ξεκίνησε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν το δέρμα άρχισε να εκτοπίζεται από το πλαστικό και τα φθηνότερα εισαγόμενα προϊόντα από την Ασία.

Σήμερα έχουν απομείνει μόλις δυο ενεργά εργαστήρια ταμπάκηδων, του Αυγερινού και του Μερινόπουλου, που συνεχίζουν να λειτουργούν με τον παραδοσιακό τρόπο και δύσκολα επιβιώνουν υπό την πίεση της κουλτούρας της μαζικής κατανάλωσης, αφού ελάχιστα πια αυτή εκτιμά τη χειροποίητη ποιότητα. Τις καθημερινές, ο επισκέπτης θα έχει την τύχη να δει τους ταμπάκηδες να δουλεύουν στα σκοτεινά τους εργαστήρια το δέρμα, με την ίδια ακολουθώντας την ίδια διαδικασία με τους προκατόχους τους.

? Κείμενο - φωτογραφίες: Θοδωρής Αθανασιάδης / viewsofgreece.com