Η κληρονομικότητα της μνήμης

Ο συγγραφέας του βιβλίου, μέχρι πρόσφατα καθηγητής Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ και μέλος της Αυστραλιανής Ακαδημίας, μας έχει δώσει ένα πλούσιο έργο μελετών της ελληνικής λογοτεχνίας και του κινηματογράφου, εξ ου και τιμάται φέτος από το ηλεκτρονικό περιοδικό Ο Αναγνώστης με το Μεγάλο Τιμητικό Βραβείο. Ο Καραλής, γεννημένος το 1960 στην Κρέστενα της Ηλείας, είδε τα δύο λογοτεχνικά βιβλία του -και τα δύο αυτοβιογραφικού χαρακτήρα- να εκδίδονται στα ελληνικά. Πρώτα το αφήγημα «Αποχαιρετισμός στον Ρόμπερτ» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Εκδόσεις Δύο Δέκα), αφιερωμένο στην κοινή ζωή με τον επί χρόνια σύντροφό του, Ρόμπερτ Τζόζεφ Μίντερ, και τώρα τη συλλογή με ιστορίες από τη γενέτειρά του «Σφερδούκλια στο κεφάλι».

Στην «απόπειρα» εισαγωγικού σημειώματός του, ο Καραλής παραθέτει ξεκάθαρα τόσο το κίνητρο, «[δ]εν έχουμε εαυτό αν δεν μιλήσουμε για όσους μας αγάπησαν» (σελ. 9) όσο και τον τρόπο του βιβλίου του: «Προσπάθησα να αποδώσω τη μετάβαση [από το τότε στο τώρα], όχι με ιδέες κοινωνιολογικές, αλλά με τον τρόπο της προφορικής συλλογικής μνήμης που αντιμετωπίζει τα πάντα με όρους συνέχειας και διάρκειας» (σελ. 10). Προγραμματικά λοιπόν, ο Καραλής επιχειρεί να ανασυνθέσει την πορεία της ελληνικής πραγματικότητας στον χρόνο με τρόπο που δεν περιορίζεται στο προσωπικό, που αποφεύγει «ιδεολογικές ουτοπίες, εαυτο-μυθολογήσεις και υπαρξιακά άγχη» και «νοσταλγικές αποδράσεις» (σελ. 10-11). Αν όλα αυτά όντως συνάδουν, τότε πού εντοπίζεται το κέντρο βάρους του βιβλίου;

Στο πρώτο πρώτο «ιστόρημα», ο Καραλής μάς παρουσιάζει τη γιαγιά Διονυσία: «Δεν την είδα ποτέ να γελάει. Το ’43 έχασε τον μοναχογιό της, κι έμεινε με τέσσερις θυγατέρες. Εκλεισε πόρτες και παράθυρα. [...] Δεν έβγαινε απ’ το σπίτι. Μόνο για κηδείες και μνημόσυνα. Μαγείρευε, καθάριζε, έφτιαχνε σαπούνι, βοτάνιζε, τάιζε τους διάνους και τις όρνιθες, και κατά το μεσημέρι πήγαινε στο μικρό δωμάτιο με τον αργαλειό και άρχιζε να υφαίνει» (σελ. 14). Ο επαναληπτικός βίος της Διονυσίας, η ταγή στο τώρα και το δωμάτιο με τον αργαλειό γίνονται πυρήνας της αφήγησης.

Η χαρακτηριστική φωνή της γιαγιάς, όπως αντηχεί στις μνήμες του Καραλή και μετουσιώνεται στις περίπου 80 σελίδες του βιβλίου, είναι το όχημα που επιλέγει ο συγγραφέας για να μας μιλήσει για τις δεκαετίες του ’60, του ’70 και του ’80. Αναπόφευκτα, η νοσταλγία δεν λείπει από τις τριάντα ιστορίες, ούτε όμως ενοχλεί ή είναι εργαλείο για να προκαλέσει στανικά τη συγκίνηση του αναγνώστη. Οι ιστορίες της Διονυσίας είναι διαλεγμένες (στην πλειονότητά τους) έτσι ώστε να μη διαβάζονται μόνο ως επαναπατρισμός στη μνήμη από πλευράς συγγραφέα, αλλά και ως σπονδή στον τρόπο με τον οποίο άλλαξε η ελληνική πραγματικότητα μέσα στα χρόνια. Για παράδειγμα, ο Σουφαράπης (του κεφαλαίου τρία) ή η πρωτόφαντη τηλεόραση στο σπίτι το ’69 (στο κεφάλαιο επτά) λειτουργούν περισσότερο ως πορτρέτο της Ελλάδας τού τότε παρά ως μύχια μνήμη. Αλλα κεφάλαια βέβαια έχουν λιγότερο ευρύ χαρακτήρα (π.χ. το πέντε ή το δεκαεννιά) και φωτίζουν το προσωπικό δίχως σαφή αναφορά στο συλλογικό.

Αν και η σειρά με την οποία παρατίθενται τα ιστορήματα δεν είναι τέτοια ώστε το αναγνωστικό ενδιαφέρον να κορυφώνεται προς το τέλος του βιβλίου (προσωπικά, βρίσκω το μέσον του βιβλίου ως το πλέον ελκυστικό αφηγηματικά), είναι ζηλευτός ο τρόπος με τον οποίο ο Καραλής ανασυνθέτει τα θραύσματα της μνήμης του εντός του ιστορικού χρόνου στον οποίο είχαν διασπαρεί ώστε να μας προσφέρει μια «παραμυθιακή διάσταση της ζωής» (σελ. 81) το σκληρό τότε - και ο αναγνώστης δεν μπορεί παρά να τη δει κι εκείνος μέσα από τα μάτια του συγγραφέα.