Δεν είναι το μικρότερο ούτε το συνηθέστερο προτέρημα μιας θεωρητικής εργασίας η εκούσια φανέρωση των τυφλών σημείων της, εκείνων που, αν και μοιάζουν φαινομενικά με ελλείψεις, κατά βάθος εμποδίζουν τη θεωρία να γίνει συστηματική (συχνά, παρά την εγγενή της τάση) ή το επιχείρημα να προβληθεί ως κλειστό, ολοκληρωμένο και, ιδανικά, αμάχητο. Σε αυτή την εκλεκτή χορεία ανήκει το Homo Domesticus (ή Against the Grain, «Ενάντια στα σιτηρά/ενάντια στο ρεύμα», όπως είναι ο δηλωτικά αμφίσημος πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου) του πολυσχιδούς Τζέιμς Κ. Σκοτ (1936-2024), πολιτικού επιστήμονα με ασίγαστο ενδιαφέρον για το σύνολο των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, τις οποίες επιστράτευσε για να φωτίσει το κεντρικό ερευνητικό του αίνιγμα: την εμφάνιση της πολιτικής κυριαρχίας και της αντίστασης απέναντί της.
Από αυτή την άποψη, ο Σκοτ βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση συγκριτικά με άλλους θεωρητικούς, γιατί η τυφλότητα που ασπάζεται είναι μία από τις διασημότερες παθήσεις ωχράς κηλίδας όλης της ιστορικής έρευνας. Αντικείμενό του Σκοτ εδώ είναι η καταγωγή του κράτους, και αρχική φιλοδοξία του να ανατρέψει την παραδοσιακή ιεράρχηση μεταξύ εξημέρωσης φυτών και ζώων, μόνιμης κατοίκησης και πρώιμων κρατών, σύμφωνα με την οποία το κράτος υπήρξε η μη αναγώγιμη οργανωτική αρχή των πρώτων (αρδευόμενων) οικισμών μόνιμης εγκατάστασης, σε ένα υπόβαθρο ήδη προχωρημένης εξημέρωσης. Αντιθέτως, υποστηρίζει πειστικά ο Σκοτ, η μόνιμη κατοίκηση έπαιρνε πλήθος μορφές για χιλιετίες πριν εμφανιστούν τα πρώτα κράτη, στους υγρότοπους των αλλουβιακών αποθέσεων της νότιας Μεσοποταμίας περί το 6.500 π.Χ., η δε εξημέρωση, προπαντός δημητριακών και ζώων, αν και προηγήθηκε των κρατών, επίσης υπήρξε πολύ μεταγενέστερη των μόνιμων οικισμών, όντας, κατά τον Σκοτ, ο κρίσιμος ενδιάμεσος κρίκος στην αλληλουχία που οδήγησε στην ανάδυση της κρατικής εξουσίας.
«Εξημέρωση» εδώ δεν σημαίνει μια ενεργητική διαδικασία από την πλευρά του ανθρώπου πάνω σε ένα παθητικό φυσικό υπόστρωμα. Εξημερώνοντας τα δημητριακά, ιδίως, οι άνθρωποι εξημερώθηκαν ταυτόχρονα από αυτά: «το σιτάρι φτιάχνει κράτη» (σελ. 187), πρεσβεύει ρηξικέλευθα ο Σκοτ, καθώς η οργανωμένη αρδευόμενη γεωργία έρχεται να αντικαταστήσει ως μονόδρομος τον πλούτο των μορφών ζωής και αυτοσυντήρησης στα εύφορα ποτάμια δέλτα, μετατοπίζοντας –πιθανότατα υπό την πίεση κλιματικών αλλαγών– τους οικισμούς προς τα πιο άγονα ανάντη των ποταμών, όπου η άρδευση ήταν υποχρεωτική, και επιβάλλοντας για πρώτη φορά στην ιστορία την καταναγκαστική εργασία που έμελλε να γίνει το σήμα κατατεθέν όλων των τύπων πολιτικής κυριαρχίας, από τους δουλοκτητικούς μέχρι τον οικείο μας καπιταλιστικό. (Ας θυμηθούμε με την ευκαιρία ότι και ο βιομηχανικός καπιταλισμός βασίστηκε καθοριστικά στη μεταφορά της παραγωγικής του βάσης από τους γόνιμους υγρότοπους στις στέρφες ανθρακοφόρες περιοχές της ενδοχώρας, όπου η αστικοποίηση και η εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργασίας μπορούσαν να συστηματοποιηθούν βιαιότερα και αποτελεσματικότερα.)
Πώς και γιατί όμως συνέβη αυτή η «μεγάλη αντικατάσταση», η μόνη που θα άξιζε να ονομάζεται έτσι; Ούτε ο Σκοτ ούτε κανείς άλλος έχει δώσει απάντηση στο ερώτημα, το οποίο το Homo Domesticus κυκλώνει εντυπωσιακά, αντιπαραβάλλοντας την προκρατική βιοτική πληθωρικότητα με την κρατική τρωτότητα, όπου θανατηφόρες ζωονόσοι απειλούσαν τη συμβίωση ανθρώπων και ζώων και οι εκτός των τειχών «βάρβαροι» αυξάνονταν παράλληλα με τα οχυρωμένα κράτη, σαν δυσοίωνο αρνητικό τους.
Είναι λες και τα μάτια του κράτους, μέσα από τα οποία βλέπουμε εδώ και χιλιάδες χρόνια, μας εμποδίζουν να αντικρίσουμε καθαρά τις απαρχές, υποχρεώνοντάς μας να εξιστορούμε το «μετά το κράτος» και να ανακατασκευάζουμε θεωρητικά το «πριν το κράτος», χωρίς να σχηματοποιείται μπροστά μας η ίδια η ιδρυτική στιγμή. Αυτό ωστόσο διαβάζεται και ανάποδα – με τον τρόπο που υπαινιχθήκαμε εξαρχής: ό,τι δεν μπορούν να μας δείξουν τα μάτια του κράτους είναι και ό,τι ενδεχομένως δεν θα έπρεπε να θέλουμε να δούμε, μια τυχαιότητα την οποία χρειάζεται να διαφυλάξουμε ως τέτοια για να προστατευτούμε από κάθε τελεολογία (του κράτους ως μοίρας, της αναπόδραστης «προόδου του πολιτισμού» ή της απλής θεωρητικής πληρότητας) και να διατηρήσουμε έτσι έναν πολύτιμο κενό χώρο για τρόπους ζωής έξω από τις κρατικές συντεταγμένες – τέχνες της αντίστασης, όπως το έχει θέσει αλλού ο Σκοτ, τις οποίες κατέχουμε ειδολογικά από αμνημονεύτων και δεν έχουμε παρά να τις ξαναθυμηθούμε.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας