Πρώτες ποιητικές εμφανίσεις 2020-2024

Τα χρόνια 2020-2024 της τρίτης δεκαετίας του 21ου αιώνα βρίσκουν την ελληνική ποίηση σε ιδιαίτερη άνθηση. Ο αριθμός των ποιητικών συλλογών αυξάνει με γεωμετρική πρόοδο. Τα στατιστικά στοιχεία αποτελούν δείκτη αριθμητικής δυναμικής αλλά δεν αποκαλύπτουν το στίγμα και τη στάθμη των πρώτων συλλογών, δηλαδή τις υπό ανάπτυξη ροπές. Ο στόχος μου σε αυτό το σύντομο κείμενο είναι η κατάθεση μιας πρώτης εκτίμησης της πενταετίας για συλλογές πρωτοεμφανιζόμενων, μια αρχική ανίχνευση θεματικών, τροπικοτήτων και προσανατολισμού περισσότερο παράγοντας ερωτήματα. Κατά συνέπεια οι αναφορές σε βιβλία δεν είναι εξαντλητικές/καταγραφικές αλλά ενδεικτικές.

Aπό τον χώρο του ατομικού

Με μεγαλύτερη έμφαση στην επεξεργασία ατομικού βιώματος κινούνται οι: Σπύρος Γούλας (Τα περσινά τους βάζουν για καλά, 2020, Πόλις), Νίκος Κωσταγιόλας (Παν ο μέγας χρη αποθνήσκειν, 2020, Φιλύρα), Αρίστη Ζαΐμη (Στραβαίγκιν. Κόσμος πλανόδιος, 2020, Μελάνι), Γιώργος Χιώτης (Αφαιρώ από μέσα μου τη λέξη, Σαιξπηρικόν 2020), Τώνια Τζιρίτα-Ζαχαράτου (Δεύτερη νεότητα, 2020, Θράκα), Μαρία Παπαδάκη (Ψαρεύοντας χρυσόψαρα, ενύπνιο 2021), Αριάδνη Καλοκύρη (Χώρα αναμονής, 2021, Κίχλη), Γεωργία Διάκου (Αυτά που φαίνονται στο φως μου μοιάζουν οικεία, 2022, Θράκα), Γεωργία Πολυκανδριώτη (Το μανταρίνι, 2022, ΑΩ), Σταυρούλα Παπαδάκη (Και ο κόσμος τι θα πει;, 2023, κάπα), Χρήστος Κινάνι (Προσάναμμα, 2024, κάπα).

Συχνά ακολουθούν τα πιο ασφαλή βήματα του μοντερνιστικού παραδείγματος, είτε όπως αυτό έχει επαναθεωρηθεί υφολογικά είτε με επίκληση ποιητικών προγόνων και στροφή στην ποιητική παράδοση. Ποίηση άλλοτε κρυπτική τείνοντας προς την αφαίρεση, άλλοτε αφηγηματική και περισσότερο ανοιχτή που βρίσκεται κυρίως σε αναζήτηση των πτυχών μιας πολυστρωματικής ατομικής ταυτότητας όπως διαμορφώνεται από τις σχέσεις του στενού περιβάλλοντος (πρωτίστως οικογενειακό/γονεϊκές σχέσεις αλλά και ερωτικοί δεσμοί ματαιωμένοι ή, αντίθετα μόνη καταφυγή απέναντι στην πιεστική καθημερινότητα) και πολύ λιγότερο του ευρύτερου/συλλογικού που συνιστά ένα γενικότερο πλαίσιο/σκηνικό. Οι συλλογές διακρίνονται για την απόπειρα μιας κατά το δυνατόν πρωτότυπης και ιδιόφωνης εικονοποίας με γλώσσα προσεκτικά επεξεργασμένη που συγκροτεί διαθλασμένα και κάπως δυστοπικά τον σύγχρονο κόσμο ή, παιγνιώδης και ειρωνική, πραγματεύεται ακόμη και δύσκολες θεματικές.

Προσωπικό πεδίο και κοινωνικά αιτήματα

Η σχέση ατόμου-κοινωνικού περίγυρου, ο βαθμός και ο τρόπος που οι δημιουργοί επικεντρώνονται, σχολιάζουν, κρίνουν την ιστορία ως παρελθόν και παρόν και ιδίως τα κοινωνικά δεδομένα μετά την κρίση, δηλαδή η ιδεολογική ή πολιτική διάσταση της ποίησης, ποικίλλει ανά συλλογή. Επιπλέον, στο κοινωνικό πλαίσιο ασφυκτικής οικονομικής πίεσης η ποίηση αντέδρασε με δυναμικό τρόπο: στράφηκε περισσότερο προς τη σύγχρονη συνθήκη, συχνά χωρίς να την ανασχηματίζει με μεταφορικό λόγο αλλά παρουσιάζοντάς την απογυμνωμένη. Σε αυτό το περιβάλλον η αναζήτηση ταυτότητας εκκινεί μεν από το ατομικό αλλά το εγώ κυρίως αναστοχάζεται ή διερωτάται για τη θέση του στην τρέχουσα πραγματικότητα (εθνική/ιστορική, κοινωνική/ταξική, έμφυλη ταυτότητα). Η Τώνια Τσαρούχα (Ο κήπος της ανυπακοής, 2021 βακχικόν) και η Ζαφειρία Μολ (Κανένα φτυάρι δεν έθαψε την άνοιξη, 2023 κάπα) περιλαμβάνουν τέτοιας θεματολογίας ποιήματα και περισσότερο το βιβλίο του Βαλάντη Μάστορα

Η μοναξιά περίστροφα (2023, ενύπνιο). Με επίκεντρο την κοινωνική πλευρά η ποιητική φωνή προβληματίζεται και εκκινεί από το κοινωνικό ως βασικό όρο για να εντάξει το προσωπικό -π.χ. έρωτας/ερωτική σχέση. Ενα μείζον πολιτικοκοινωνικό ζήτημα, το προσφυγικό, θέτει στο κέντρο το Γνωρίζω αυτές που πλέκουν στη μέση της θάλασσας (2023, Θράκα) της τρία έπσιλον μαζί με μια σειρά ζητημάτων ατομικής ταυτότητας όπου η αίσθηση του ξένου μεταφέρεται από τον/την πρόσφυγα στην ντόπια ποιητική φωνή. Ο Αρης Φίλιππας, Αυτοί που πεθαίνουν είναι πάντα οι άλλοι (2022, Θράκα) και κυρίως ο Δημήτρης Γκιούλος (Αστικά δύστυχα, 2021 θίνες, η πρώτη προσωπική παρουσία του ενώ είχε προηγηθεί η από κοινού με τον Κωνσταντίνο Παπαπρίλη - Πανάτσα συλλογή Αντάρτικο 2, 2016, Κουρσάλ Συνεργατικές Εκδόσεις) ρίχνουν το βάρος στη δυσαρέσκεια, διαμαρτυρία, έντονη αντίδραση προς την κοινωνική πραγματικότητα. Ο Γκιούλος δίνει σχεδόν προγραμματικά πολιτικό χαρακτήρα στην ποίησή του ταυτίζοντάς την με την καταγγελία και αντίσταση στο πολιτικό-κοινωνικό κατεστημένο.

Στις συλλογές Ηδη προς εξαφάνιση της Νάντης Χατζηγεωργίου (θίνες 2022) και Το Αρρωστο ζώο της Κατερίνας Μαρδακιούπη (ενύπνιο 2023) η απαρχή μπορεί να θεωρηθεί οικοκεντρική αλλά στην πρώτη είναι εμφανής η εμπλοκή πολιτικής με οικολογία ενώ στη δεύτερη υπάρχει η διαρκής διελκυστίνδα υποκειμένων, από το ζώο στον άνθρωπο, και τα δυο ως μέλη/μέρη ενός σκληρού κόσμου.

Θηλυκότητες, #MeToo

Εξ αφορμής κυρίως του #MeToo κινήματος, ακολουθώντας την ορατότητα που δόθηκε στις μορφές βίας ενάντια σε γυναίκες, με κορύφωση τις γυναικοκτονίες, συχνά η ποίηση πρωτοεμφανιζόμενων γυναικών/θηλυκοτήτων έχει έντονα έμφυλο αλλά και κοινωνικό-πολιτικό χαρακτήρα. Με αιχμηρά κυριολεκτικό λόγο η μκχ στη Βουκαμβίλια ποπ (2022 τεφλόν) συνδέει άμεσα το έμφυλο βίωμα με αυτό του αστικού χώρου καταγγέλλοντας τον φόβο, τη βία, την υπόταξη γυναικών/θηλυκοτήτων και αντιπαραθέτοντας στην επικίνδυνη αστική καθημερινότητα νέων θηλυκοτήτων την αλληλεγγύη συλλογικότητας στη βάση φιλίας/φύλου. Διαφορετικά, λιγότερο έντονα ή με μεταφορική διάσταση του λόγου προβάλλεται η γυναικεία υπόταξη από την Τώνια Τσαρούχα και τη Ζαφειρία Μολ και κυρίως από τη Φωτεινή Σίμου (Καπνίζοντας τα δάχτυλα των άλλων, 2024, Κείμενα). Εδώ η ποιητική φωνή εστιάζει σε ποικίλα έμφυλα βιώματα που αποδίδονται άλλοτε με συγκεκριμένες εικόνες σε ένστιχα ποιήματα, άλλοτε με παραμυθιακό ύφος σε πεζά.

Η ανάδυση του queer

Γίνεται ορατή επίσης η τάση να εξερευνηθούν περιοχές της έμφυλης ταυτότητας συνδυαστικά με την ανάδυση και τον πολλαπλασιασμό της δημόσιας συζήτησης για τα φύλα και τις σεξουαλικότητες. Χωρίς να ανήκει στο queer η Απω Αργεντινή (2023, Σμίλη) της Χρηστίνας-Καλλιρρόης Γαρμπή περιστρέφεται γύρω από το ομοερωτικό βίωμα ως στοιχείο της ποιητικής φωνής στην πορεία προς μια ενηλικίωση με έμφαση στο οικογενειακό πλαίσιο. Η ανάδυση του queer και ο αντίστοιχος διάλογος έδωσαν ώθηση στην έκδοση συλλογών με έντονο πολιτικό στοιχείο εστιάζοντας στην ευρύτερη έννοια του queer (αντίσταση σε οποιαδήποτε κανονικοποίηση όχι μόνο σε ό,τι αφορά κανονικότητες φύλου και σεξουαλικότητας αλλά και γλωσσικές, τροπικές κ.λπ.). Εδώ εντάσσονται οι μερακλίνα, κουκιμπιμπέρισσα, ομπλαντί (2021, στιγμός) του Ευά Παπαδάκη και Ο γοργόνος (2023, Θράκα) του Σπύρου Χαιρέτη. Με γλωσσικούς πειραματισμούς η πρώτη αναδεικνύει την αντίσταση στην κανονικότητα της γλώσσας όπως αποδίδει μια queer ερωτική σχέση δημιουργώντας μια ελεγειακή σύνθεση με διακριτά μέρη. Η δεύτερη, βασισμένη στην ειρωνεία και την υπερβολή της camp αισθητικής που χαρακτηρίζει συχνά το queer, δίνει ορατότητα σε αορατοποιημένες πτυχές της queer ζωής.

Σε συλλογές των δύο παραπάνω ομάδων ενδιαφέρον αποτελεί το γεγονός της θεώρησης του εαυτού ως πεδίου διασταυρούμενων ταυτοτήτων που δέχονται συχνά πολλαπλές καταπιέσεις.

Επαρχιακή ζωή

Σημειώνω επίσης τον Βαγγέλη Μπριάνα (Ντελάλης, 2021, Θράκα) που κινείται θεματικά και μορφικά στο κλίμα των Γκανά-Μπράβου-Κεφάλα και του νεότερου Κολτσίδα δίνοντας προτεραιότητα στη θεματική της υπαίθρου και τους ρυθμούς της επαρχιακής ζωής σε αλληλεπίδραση με τον ψυχισμό και τις διαθέσεις της ποιητικής φωνής. Η Εύη Λιακέα (Απόδειπνο, 2023, Θράκα) επίσης αξιοποιεί παρόμοιο βιωματικό υλικό: μνήμες οικείων προσώπων από την ύπαιθρο με στιγμές τής εκεί ζωής, μένοντας κυρίως στη συναισθηματική σύνδεση με αυτό το παρελθόν και αποδίδοντάς το περισσότερο λυρικά.

Αν και δεν αποτελεί τάση, η ιδιαιτερότητα αυτών των συλλογών εντοπίζεται στη μετατόπιση από το σύνηθες αστικό σκηνικό σε εκείνο της υπαίθρου/επαρχίας ως βασικό ταυτοτικό στοιχείο της ποιητικής φωνής χωρίς να παράγεται ένα εξιδανικευτικό αφήγημα και χωρίς να δημιουργείται ποιητική «ηθογραφία».

Δημιουργικότητα και νεότητα

Ενα φαινόμενο που καλούνται να αντιμετωπίσουν μελετήτριες/μελετητές και κριτικοί που ασχολούνται με το πεδίο είναι εκείνο του ηλικιακού ορίου αναφορικά με πρωτοεμφανιζόμενες/ους. Επειδή η δημιουργικότητα συνδέεται στερεοτυπικά με τη νεότητα, θεωρώντας ότι οι νέες ηλικιακά συγγραφείς κατά κανόνα κομίζουν το νέο, πρωτότυπο ή και πρωτοποριακό δημιουργείται ένα είδος ηλικιακού αποκλεισμού με κυρίως έμφυλο χαρακτήρα καθώς συχνά συνδέεται, όπως τουλάχιστον στατιστικά φαίνεται τα τελευταία χρόνια, με τις ποιήτριες. Τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν οι Κορίνα Καλούδη (Και βέβαια τους φοβάμαι, 2020), Μαρία Καντ (Stanza, 2021, Gutenberg), Κωνσταντίνα Σιαχάμη (Αδης απαλώς, 2023, Κίχλη), Κατερίνα Γκιουλέκα (Πλάνης στην πλάνη της, Θίνες, 2024). Ωστόσο και οι τρεις αποτελούν αξιόλογες ποιητικές φωνές με ενδιαφέρουσες θεματικές και τροπικότητες. Η ηλικία δεν εμπόδισε, ευτυχώς, την Εταιρεία Συγγραφέων να αποδώσει το Βραβείο Γιάννη Βαρβέρη στη Μαρία Καντ εξ ημισείας με τον Ευά Παπαδάκη (2022). Ακριβώς επιχειρώντας την ανατροπή αυτού του ορίου στο παρόν κείμενο δεν αναφέρομαι σε χρονολογίες γέννησης καμιάς/κανενός ποιήτριας/τή.

Σύγχρονη ποίηση

Μορφολογικά πολλές από τις παραπάνω συλλογές κινούνται σε μια γκάμα από τον ελεύθερο στίχο έως την κατάργησή του με το πεζόμορφο ποίημα, φόρμα που παρουσιάζεται ολοένα και συχνότερα, ενώ δεν απουσιάζει η άλλοτε περιορισμένη, άλλοτε περισσότερο εκτεταμένη, εμπρόθετη χρήση μέτρων. Συχνή είναι η απόπειρα ενιαίας σύνθεσης ή ποιημάτων που η διαδοχή τους αναδεικνύει άμεσα τη διαλογική τους σχέση επιχειρώντας τη δημιουργία ενότητας.

Ωστόσο θα πρέπει να σημειωθεί ότι είναι δύσκολο να εντοπιστούν στεγανά που ορίζουν με καθετότητα διακριτές τάσεις τόσο θεματικά όσο και τροπικά αλλά μάλλον ιχνηλατούνται στοιχεία σε διαφορετικό βαθμό που μπορούν να εντάξουν μια συλλογή πρωτίστως σε μια τάση και δευτερευόντως σε μιαν άλλη. Τέτοιες διαπιστώσεις, νομίζω ευτυχώς, ακυρώνουν γενεαλογήσεις στη βάση βιολογικής γενιάς ακόμη και με σύγχρονους όρους (millennials, Gen Z κ.λπ.) αφήνοντας την πολλαπλότητα, ετερογένεια και ανοιχτότητα στην ώσμωση ως γνωρίσματα της σύγχρονης ποίησης.