Χρονικό μνημείων Μακεδονίας και Θράκης

Από όσο μπορώ να θυμηθώ ο Δ. Ζυγομαλάς δεν παρέλειπε ποτέ εδώ και χρόνια να στέλνει δισέλιδες γιορτινές κάρτες, που παράγγελνε ο ίδιος, σε γνώριμά του πρόσωπα κάθε χρονιά, πάντα με τον ίδιο διδακτικό τρόπο: δείχνοντας την εικόνα ενός επιλεγμένου σχετικού μνημείου και σε χωριστή πλευρά προσθέτοντας την περιγραφή της ιστορίας του. Οι κάρτες έφταναν πάντα στην ώρα τους, το περιεχόμενό τους ήταν πάντα ένα καταστάλαγμα πληροφόρησης και διδακτικότητας.

Ακριβώς το ίδιο πνεύμα, την ίδια διάθεση και πρόθεση αποπνέει το βιβλίο του Ζυγομαλά για την ιστορία και τις περιπέτειες 100 ετών των μνημείων της Β. Ελλάδας, που είναι βασισμένο σε προηγούμενη διατριβή του (2013). Για τον ίδιο, όπως σημειώνει στην εισαγωγή, η έκδοση «υπήρξε ένα προσωπικό όνειρο […] με την ευχή να αποτελέσει ένα ολοκληρωμένο και εύχρηστο σημείο αναφοράς για […] ερευνητές και σπουδαστές». Ενα όνειρο (τι άλλο θα μπορούσε να ήταν;) που υλοποιεί τον βασικό στόχο του, της «αυτοτελούς εξέτασης» της «ξεχωριστής ιστορικής πορείας» και το «διακριτό χρονικό πρωτοβουλιών στον τομέα της προστασίας των μνημείων» Μακεδονίας και Θράκης.

Φυσικά υπήρχε ήδη από καιρό ενδιαφέρον από άλλους ερευνητές για κάλυψη του ίδιου υλικού, αλλά με όρους μονογραφίας. Ελειπε εκείνη η έννοια του «αυτοτελούς» που υπογραμμίζει και ο ίδιος, καθώς η Μακεδονία με τη Θράκη έχουν γνωρίσει «ξεχωριστή ιστορική πορεία», άρα η προστασία μνημείων έχει μορφοποιηθεί κάτω από ιδιότυπες συνθήκες. Αυτό διακρίνεται και στις διαθέσιμες πηγές: ο Ζυγομαλάς καταφεύγει σε ένα πλήθος έντυπων πηγών από επίσημα έγγραφα ώς πρακτικά συνεδρίων, καταλόγους και εφημερίδες ώς ψηφιακά αρχεία –ένα ογκωδέστατο υλικό «συχνότατα αποσπασματικών πληροφοριών» που απαιτεί τεράστια προσπάθεια ώστε να οδηγηθούν σε «ενιαία, συνεκτική και ολοκληρωμένη εικόνα».

Το πόσο δύσκολο ήταν να επιτευχθεί η ισορροπία ανάμεσα σε τόσες παραμέτρους της προστασίας μνημείων συνοψίζεται σε μια φράση του τέλους στην εισαγωγή του βιβλίου, όπου απαριθμούνται οι συντελεστές εξέλιξης της σχετικής δραστηριότητας που διαφοροποιεί ακόμα και σήμερα την προστασία μνημείων στην περιοχή: η «συμπλοκή πολλαπλών προσώπων, φορέων, ιδεολογιών, πολιτικών, πρακτικών». Μιλάμε πια για ένα πολύπλοκο χρονικό που μόνο ένας άξιος αποστασιοποιημένος ερευνητής θα μπορούσε να διεκπεραιώσει.

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη, ένα πρώτο για την όψιμη Οθωμανική περίοδο (ώς το 1912) κι ένα δεύτερο, πιο εκτεταμένο βέβαια, για την περίοδο από την Απελευθέρωση ώς τον 2ο Π.Π. Μέσα σε αυτή την ιστορική συνέχεια το τι συντελείται, τι προγραμματίζεται, τι ανατρέπεται σε κάθε χρονική τομή θα πρέπει να το φανταστούμε ως συνισταμένη πολλών επιμέρους παραγόντων που, σε συνδυασμό με τις καθαυτό αντιλήψεις για το τι συνιστά ένα μνημείο και πώς κανείς συμπεριφέρεται σ’ αυτό, καθοδηγεί νομοτελειακά τις τύχες του.

Για να μπορέσει αυτή η πυκνή αλληλοσυσχέτιση παραγόντων να τεκμηριωθεί και να γίνει προσιτή στον αναγνώστη, απαιτείται η χρήση ενός αυστηρά καθορισμένου τρόπου προσέγγισης, ενιαίου σε όλο το ιστορικό φάσμα που εξετάζεται. Κάτι που διαπιστώνεται εύκολα κοιτάζοντας τον πίνακα περιεχομένων. Μόνο έτσι μπορεί ένας αναγνώστης να εισπράξει την πληροφόρηση που ζητά, χωρίς να χάνεται ακολουθώντας παραπλανητικές κατευθύνσεις. Αυτό δεν είναι διόλου εύκολο: τα μνημεία παρουσιάζουν τεράστια ποικιλία ειδολογική, ανήκουν σε άνισες κατηγορίες ως προς την αξία τους ή τις απαιτήσεις τους, τυχαίνουν σε συγκυρίες μοναδικές που επηρεάζουν βαθιά την τύχη τους. Η τιθάσευσή τους σε έναν ενιαίο τρόπο προσέγγισης κυριολεκτικά καταντάει ένας άθλος.

Ενας δεύτερος άθλος, ίσως ο σημαντικότερος του Ζυγομαλά, είναι η παράλληλη, σταθερή παρουσία της κριτικής σκέψης που διαπερνά ολόκληρο το βιβλίο. Η πληροφόρηση παρέχεται πάντα διυλισμένη μέσα από ένα σταθερό σύστημα αξιολόγησης που κατανοεί, για παράδειγμα, τις δυσκολίες και αστοχίες των παλιότερων επεμβάσεων σε μνημεία, αλλά δεν παύει να τις επισημαίνει και να εξάγει διδάγματα από αυτές για το παρόν. Ετσι δεν βρίσκουμε πουθενά μια απογυμνωμένη «πληροφόρηση», όπως συμβαίνει τόσο συχνά σήμερα στο διαδίκτυο που τόσοι λατρεύουν ως μοναδική πηγή γνώσης.