Χάρτες και επικράτειες της γνώσης

Η άγνοια ως αντικείμενο εξιστόρησης, παρατηρεί εξαρχής ο πολυμαθής Πίτερ Μπερκ, μπορεί να θεωρηθεί χαρακτηριστικό παράδειγμα εκείνου του τίποτα για το οποίο ήθελε να γράψει ο Φλομπέρ, φιλοδοξώντας να παραγάγει «ένα βιβλίο που δεν θα έχει σχεδόν κανένα θέμα, ή τουλάχιστον το θέμα του θα είναι αόρατο», έτσι ώστε να προσεγγίζει την «καθαρή μορφή» (σελ. 19). Πρόκειται όμως για απλή μεθοδολογική οροθέτηση: ως θέματα, το τίποτα όσο και η άγνοια δεν είναι δυνατόν να νοηθούν παρά μόνο σαν ελλείψεις ενός κάτι, ενός πράγματος επιδεκτικού περιγραφής και επιστημονικής μελέτης στα αείποτε κυμαινόμενα ιστορικά του συμφραζόμενα. Εξ ου και ο Μπερκ, στην πλουσιότατη σε έκταση ιστορία της άγνοιας που επιχειρεί, επιλέγει «έναν σχετικά στενό ορισμό της άγνοιας ως απουσίας γνώσης» (σελ. 33). Στενότητα του χάρτη έναντι της επικράτειας, της αναπαράστασης έναντι μιας πραγματικότητας πάντα πληρέστερης απ’ όσο μπορούμε να την πούμε, είτε συγχρονικά (γιατί στο εκάστοτε παρόν μας κυκλοφορούν περισσότερες γνώσεις απ’ όσες κατέχουν οι περιορισμένοι εαυτοί μας) είτε διαχρονικά (γιατί το αύριο, σύμφωνα με την πιο διαδεδομένη προκατάληψη των δυτικών Νέων Χρόνων, μέλλει να διαλύει ολοένα τα σκοτάδια του χτες).

Ιστορικός με ειδίκευση στην πρώιμη νεωτερικότητα, την περίοδο των Μεγάλων Ανακαλύψεων, της Επιστημονικής Επανάστασης και της εκκοσμίκευσης του σύμπαντος, ο Μπερκ δύσκολα θα μπορούσε να απαλλαγεί από μια οιονεί νεοκαντιανή αντίληψη για την ιστορία, αν όχι ως συνεχή πρόοδο χωρίς επαναστροφές, τουλάχιστον ως δυνητική συσσώρευση διαρκώς ακριβέστερων και πειστικότερων αναπαραστάσεων μιας αλήθειας που «δεν θα μας διαφύγει», όπως έλεγε σαρκαστικά ο Μπένγιαμιν για τους αισιόδοξους σοσιαλδημοκράτες σύγχρονούς του. Ελέω ειδικότητας, λοιπόν, οι ωραιότερες ιστορίες άγνοιας που περιέχονται στο βιβλίο είναι αντλημένες από την εποχή αυτή, όταν ακόμα αγωνίζονταν να επικρατήσουν όσα νομίζουμε ότι ξέρουμε ως βεβαιότητες σήμερα στην επιστήμη, στη γεωγραφία, στην πολιτική, στον πόλεμο, στις «επιχειρήσεις» (το υπαινικτικό συνώνυμο που διαλέγει ο Μπερκ για την οικονομία). Είναι σαν να χρειάζεται αυτό το συγκρουσιακό πλαίσιο για να καμφθεί προσωρινά ο τελεολογικός ορίζοντας του επιστημονισμού και του ιστορικισμού, και ταυτόχρονα για να σχετικοποιηθούν οι δυτικοκεντρικές συντεταγμένες κάθε γνωσιακής χαρτογραφίας που επικεντρώνεται στην ιδέα του άγνωστου ως το άλλο της: έστω και διά πυρός και σιδήρου, σε στιγμές κοσμοϊστορικής κρίσης, το άγνωστο μετατρέπεται σε αντιπαραβολή με την ετερότητα, αντιπαραβολή πολιτισμών που, ακόμα ξένοι μεταξύ τους, στάθηκαν ικανοί να κλονίσουν και να κλονιστούν από αντιπαραθετικά κοσμοείδωλα.

Σήμερα, το πρόβλημα που τίθεται επιτακτικά στη δημόσια σφαίρα είναι η εσκεμμένη εξαπάτηση των πολλών από τους λίγους, των πολιτών (με ή χωρίς δικαιώματα) από τους «πυλωρούς» των ΜΜΕ και τις πολυάριθμες αβατάρες τους στη σύγχρονη ινφόσφαιρα. Παράλληλα, και αντιστρόφως, η άγνοια, εννοούμενη πλέον ως σχεδιασμένη παραπληροφόρηση, συγκάλυψη ή κατευθυνόμενη ενημέρωση εντός ενός κλειστού κύκλου ομοϊδεατών (η ψιλή έννοια της «ιδεολογίας» στις μέρες μας), διατηρείται σαν επίδικο αντικείμενο από μια αντίθετη ομάδα επίσης λίγων ειδημόνων, επαϊόντων που περιφρουρούν τις θέσεις τους με μια στάση υπεροψίας απέναντι στις εκούσιες ή ακούσιες πλάνες των πολλών. Η σύγκρουση δεν διεξάγεται τώρα σε επίπεδο πολιτισμών, αλλά στη σφαίρα της καθαρής αναπαράστασης: για να δώσουμε ένα πρόχειρο παράδειγμα, ο αυτόματος λογαριασμός που διακινεί fake news σε ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης είναι απλώς προγραμματισμένος να κάνει αυτό που κάνει, (ανα)μεταδίδει ακατάπαυστα βάσει μιας «γραμμής», θέλοντας άμεσα και αποκλειστικά να επηρεάσει, χωρίς παρωχημένες έγνοιες περί αλήθειας, ακριβολογίας ή, έστω, πραγματικότητας – και οι θεματοφύλακες της γνώσης που παρατάσσονται απέναντί του εκλαμβάνονται μοιραία σαν παρεμφερή, καίτοι αντίρροπα προγράμματα. Δεν θα ήταν υπερβολική η εκτίμηση ότι η εγγενώς σπαρασσόμενη από καταβολής της επικράτεια της γνώσης-άγνοιας έχει υποκατασταθεί ολοκληρωτικά από τους χάρτες της, που εκπληρώνουν επιτέλους την καθαρή μορφή σαρώνοντας με τα πιο προηγμένα τεχνικά μέσα κάθε περιεχόμενο. Τι μπορεί να αντιτάξει ο ιστορικός νους σε αυτό;

Oχι και πολλά. Δεν πρόκειται φυσικά για ζήτημα προσωπικής ανεπάρκειας, αλλά για την παρούσα κατάσταση του ίδιου του πεδίου της γνώσης, των νοητικών αναπαραστάσεων. Τα πενήντα και παραπάνω είδη άγνοιας που διακρίνει ο Μπερκ στο Γλωσσάρι του φαντάζουν πολύ λίγα και πάρα πολλά ταυτόχρονα, υποδεικνύοντας ότι το πρόβλημα συνίσταται όχι στην ταξινόμηση, αλλά στην πλαισίωση ως τέτοια. Αγνοούμε τι θα πει μια επικράτεια πέρα από τους χάρτες της, πώς θα μπορούσε να επανεδαφικοποιηθεί ξανά μια γνώση μακριά από τις απατηλές μορφολογίες της, πώς θα ήταν μια συλλογική, πληθυντική πραγματικότητα διαχωρισμένη ριζικά από τα stories της. Και κάπως έτσι προβάλλει απαράκαμπτη μπροστά μας η μόνη άγνοια που θα άξιζε να θεραπεύσουμε.