Οι γεννήτορες και τα απότοκα της υποταγής

Μία γυναίκα μετακομίζει σε μια χώρα του Βορρά, στις δασώδεις παρυφές μιας κωμόπολης, στο σπίτι του πρόσφατα διαζευγμένου αδελφού της, ώστε να τον υπηρετεί. Μετά την άφιξή της αρχίζουν να λαμβάνουν χώρα διάφορα παράξενα επεισόδια: μια σκύλα γκαστρώνεται και η αφεντικίνα της αρχίζει να έχει απειλητική συμπεριφορά προς την αφηγήτρια, μια προβατίνα παγιδεύεται σε συρματόπλεγμα και γεννά το αρνάκι της νεκρό, οι αγελάδες πλήττονται από μαζική υστερία και πρέπει να θανατωθούν. Γίνεται φανερό πως ο ερχομός της «ξένης» εγκυμονεί την τρέλα και τον θάνατο για την κοινότητα. Σύντομα οι ντόπιοι αρχίζουν να συμπεριφέρονται εχθρικά προς την αφηγήτρια, η οποία ενδύεται τον μαρτυρικό μανδύα του εξιλαστήριου θύματος.

Η Σπουδή στην υποταγή, της Sarah Bernstein, υποψήφιο για το βραβείο Booker 2023, δεν είναι ένα μυθιστόρημα κοινωνικού προβληματισμού με κεντρικό θέμα την αντιμετώπιση του «ξένου» από μια κλειστή κοινότητα. Βέβαια, καθώς πρόκειται για ένα ολιγοσέλιδο αλλά πολυεπίπεδο κείμενο, αυτή η διάσταση δεν απουσιάζει. Ομως, η συγγραφέας εστιάζει αλλού. Ο φακός της στρέφεται στον μηχανισμό εκείνο που μετατρέπει ένα αυτόβουλο ον σε υποχείριο. Εναν ελεύθερο άνθρωπο σε υπηρέτη. Σίγουρα δεν γεννιέται κανείς με τη στάμπα του υποτελούς στο μέτωπο. Οπως γράφει κι η Εμιλυ Ντίκινσον (μτφρ. Ερρ. Σοφράς), «Σε μια Στιγμή κανείς δε χάθηκε/ Αργά γλιστράς στη Συντριβή».

Κι η «Συντριβή» εδώ έχει ενορχηστρωθεί εξ απαλών ονύχων. «Ημουν το στερνοπούλι, το μικρότερο από πολλά παιδιά [...] τα οποία φρόντιζα ήδη από την πρώτη νηπιακή μου ηλικία, προτού καν αποκτήσω τη δύναμη του λόγου, και παρότι η ανάπτυξη των κινητικών δεξιοτήτων μου σχεδόν δεν είχε ολοκληρωθεί ακόμη, αυτά τα πολλά αδέλφια είχαν τεθεί υπ’ ευθύνη μου. Εξυπηρετούσα την κάθε τους επιθυμία, απάλυνα ακόμα και την παραμικρή δυσφορία τους με απόλυτη υπακοή, [...] έτσι που με τον καιρό τα θέλω τους έγιναν δικά μου, έτσι που έφτασα να προλαβαίνω επιθυμίες τους ακόμα αδιατύπωτες, ίσως μάλιστα και αδιαμόρφωτες». Η αφηγήτρια έχει πλαστεί με αυτόν τον σκοπό: τη συνεχή σμίκρυνση του εαυτού της μέχρι την οριστική εξάλειψη. «...θα έπαυα ακόμη και να υπάρχω. Θα γινόμουν καλή. Θα γινόμουν όλα αυτά που μου είχε ζητηθεί να είμαι».

Είναι λοιπόν η αγωγή που λαμβάνουν οι γυναίκες και ο ρόλος για τον οποίο εκπαιδεύονται στο κέντρο των προβληματισμών που εγείρει το βιβλίο; Σίγουρα το γεγονός ότι η ηρωίδα είναι γυναίκα και ο αδελφός τον οποίο υπηρετεί είναι άνδρας δεν είναι μια τυχαία δραματουργική επιλογή. Ωστόσο, προχωρώντας ο αναγνώστης ανακαλύπτει όλο και νέες στρώσεις νοηματοδοτήσεων και ερμηνειών. Μία από αυτές συνδέεται με την καταγωγή της αφηγήτριας. «Είχα έρθει σε αυτό το μέρος, απ’ όπου είχαν δραπετεύσει οι πρόγονοί μου, σπρωγμένη από κάτι που επιτέλους αναγνώριζα ως μια ανεξάλειπτη λαχτάρα για αυτοεξόντωση, τίποτα περισσότερο από αυτό που θεωρούσα ότι μου άξιζε και, επιπλέον, αυτό που θεωρούσα πως ήταν το πεπρωμένο μου, το γραμμένο για μένα, το αλλοπρόσαλλο παιδί ενός γένους ανθρώπων που η μοναδική αξία τους έγκειτο στο γεγονός ότι είχαν επιβιώσει».

Η αναφορά στον εβραϊσμό είναι σαφής αν και υπαινικτική∙ άλλωστε δεν πρόκειται για ένα βιβλίο που μπορεί να ενταχθεί στον ρεαλισμό. Η γυναίκα παραμένει ανώνυμη, το ίδιο και η κωμόπολη αλλά και η χώρα όπου μετακομίζει. Η ατμόσφαιρα, σκοτεινή και δυσοίωνη, με έντονα συμβολικά στοιχεία, θα ταίριαζε στο λογοτεχνικό σύμπαν του Κάφκα, ενώ το ανοίκειο και το αλλόκοτο των συμβάντων παραπέμπουν στον Τόμας Μπέρνχαρντ, τον οποίο η συγγραφέας συγκαταλέγει στις επιρροές της, σύμφωνα με συνεντεύξεις της.

Η Εφη Τσιρώνη έχει μεταφράσει με λεπτή αίσθηση μουσικότητας ένα απαιτητικό κείμενο, γραμμένο ως επί το πλείστον σε μακροπερίοδο λόγο, με σχοινοτενείς, δαιδαλώδεις φράσεις και ύφος που κυμαίνεται ανάμεσα στη δομημένη, αναλυτική διάθεση και το νευρωτικό παραλήρημα. Ο αναγνώστης εισχωρεί στη σκέψη της ηρωίδας όχι τόσο για να συμπάσχει μαζί της, όσο για να κατανοήσει τους μηχανισμούς της θυματοποίησης αλλά και να συλλογιστεί πάνω στο ευαίσθητο θέμα της ευθύνης. «Ο καθένας κι η καθεμιά από εμάς σε τούτη την κατεστραμμένη Γη επιδείκνυε απόλυτη υποταγή στις τοπικές δυνάμεις της βαρύτητας, επιλέγοντας καθημερινά τον πιο εύκολο δρόμο, πράγμα που, ενώ ήταν ανθρώπινο και άρα απόλυτα κατανοητό, ήταν ταυτόχρονα η πιο βάρβαρη, η πιο ειδεχθής πορεία δράσης. Οπότε ακούστε. Δεν είμαι αθώα. Επαιξα κι εγώ τον ρόλο μου».

Πρόκειται για ένα βιβλίο που μέρος της καθηλωτικής σαγήνης του βρίσκεται σε όσα παραμένουν υποφωτισμένα, διφορούμενα, και παίρνουν μορφή κάτω απ’ τον φακό του κάθε αναγνώστη.