Διαχρονικές επικαλύψεις της Αθήνας

Σε αυτό τον τόμο δημοσιεύονται οι επτά ανακοινώσεις μιας «διεπιστημονικής συνάντησης» που έγινε από το Κέντρο Πολιτισμού Ερευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας της Ελλάδος το 2022. Η Κλ. Παπαευαγγέλου-Γκενάκου, αρχαιολόγος-νομισματολόγος, που προλογίζει τον τόμο, είχε την ευθύνη της εκδήλωσης και της μετέπειτα δημοσίευσης των συμμετοχών. Η ίδια θα διαπιστώσει ότι «η πόλη είναι από τα πλέον περίπλοκα και ενδιαφέροντα παλίμψηστα» και θα παρατηρήσει ότι ειδικά «το παλίμψηστο της Αθήνας επιτρέπει πολλαπλές αναγνώσεις». Με αυτό ως γνώμονα οδηγείται στη δομή του βιβλίου, ξεκινώντας από τον αρχαιολόγο Δ. Πλάντζο, που καταπιάνεται με το αρχαιολογικό υπόστρωμα της πόλης, και καταλήγοντας στον δημοσιογράφο και συγγραφέα Ν. Βατόπουλο, που επεξεργάζεται τις μεταλλαγές του αθηναϊκού μεσοπολέμου. Ανάμεσά τους, παρατάσσονται οι λοιποί συγγραφείς, από αρχιτέκτονες και πολεοδόμους ώς οικονομολόγους, ιστορικούς και συγγραφείς.

Αν και θα ήταν αναμενόμενο, και οπωσδήποτε επιθυμητό, να είναι ριζικά διαφορετικές οι προσεγγίσεις των διαφόρων ειδικών, εντύπωση κάνει ότι οι μεταξύ τους διαφορές μοιάζουν τελικά επιφανειακές. Το αθηναϊκό παλίμψηστο, όπως ανακαλύπτουμε στην πορεία, παίρνει τη μορφή μιας συγχορδίας: οι εξειδικεύσεις των συμμετασχόντων διαπλέκονται με τα επιλεγμένα από αυτούς επιμέρους θέματα. Τα δύο αυτά επίπεδα, ειδίκευση και θεματική, συμπίπτουν σε πολλά σημεία αλλά δεν είναι ταυτόσημα.

Αν και κάθε ειδίκευση έχει λοιπόν τους κανόνες της, ο τρόπος επεξεργασίας του αντίστοιχου θέματος κάποτε παρουσιάζει αντηχήσεις με άλλα, οδηγώντας έτσι σε ενδιαφέροντες συσχετισμούς που διαπερνούν την εσωτερική λογική του κάθε κειμένου. Τέτοιες, μάλλον απρόβλεπτες, ιδιότητες εμπλουτίζουν την έννοια του παλίμψηστου και προσφέρουν ευκαιρίες για να σκεφτεί κανείς πώς επικοινωνούν μεταξύ τους κατευθύνσεις που τυπικά θα θεωρούνταν πια αυστηρά οριοθετημένες. Νομίζουμε πως με την ευκαιρία αυτής της «διεπιστημονικής συνάντησης» έχει προκύψει και μια ενδιαφέρουσα διείσδυση και επικοινωνία ανάμεσα σε γενικότερα θέματα που αφορούν τη σημερινή πόλη, που εκ των πραγμάτων είναι ένα γιγαντιαίο ιστορικό χωνευτήρι στο οποίο μετέχουν τα πάντα του σύγχρονου πολιτισμού, συνθέτοντας το πιο πολύπλοκο και θαυμαστό επίτευγμα της ανθρώπινης κοινωνίας. Μερικές καταληκτικές παρατηρήσεις του Γ. Ιωαννίδη, αν και συνοπτικές, εκφράζουν αυτό το κλίμα.

Για παράδειγμα, σε κάθε επιμέρους θέμα που αφορά την υλική υπόσταση της πόλης υπεισέρχονται γενικότερα συνθετικά φαινόμενα, που απλώνονται, πέρα από συμπτωματικά ή τυχαία γεγονότα, σε σφαίρες νομοτελειακής διαπλοκής. Ο Σ. Ζουμπουλάκης («Η Αθήνα του Μωραϊτίδη»), ο Κ. Τσιαμπάος (αρχιτεκτονικές προτάσεις που δεν υλοποιήθηκαν) και ο Ν. Βατόπουλος (ιζήματα μνήμης του μεσοπολέμου) αποτελούν μια συνεκτική ενότητα παρ’ όλο που έχουν διαφορετικά σημεία εκκίνησης. Αντίστοιχα, ο Δ. Πλάντζος (το κλασικό παρελθόν ως ίχνος) και ο Δ. Καρύδης (Αθήνα - Βερολίνο) μπορεί να αφηγούνται διαφορετικές «ιστορίες» αλλά τα αντικείμενά τους είναι κυρίως εδραιωμένα στην ιστορία, τον λόγο ύπαρξης της Αθήνας. Τέλος οι Γ. Ιωαννίδης και Sh. Bei (μακροοικονομική θεώρηση) διαπλέκονται με τις Ε. Μπουρνόβα και Μ. Δημητροπούλου (κοινωνική γεωγραφία 1900-60), καθώς οι πρώτοι «καινοτομούν», όπως σημειώνουν, εισάγοντας «μικρογεωγραφικά στοιχεία», πλησιάζοντας τις δεύτερες.

Ενας καλός οδηγός πλεύσης ανάμεσα στα κείμενα του τόμου είναι το εισαγωγικό κείμενο της επιμελητρίας Κ. Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Η ίδια, λόγω ειδίκευσης, είναι σε θέση να αναγνωρίσει τις λεπτές αποχρώσεις των «επιστρώσεων» που διερευνά ο κάθε συγγραφέας, σαν να πρόκειται για λεπτομέρειες επεξεργασίας μιας ομάδας νομισμάτων. Είναι σε θέση να εκτιμήσει σε βάθος τα «παράθυρα στο παρελθόν» που μας ανοίγει ο Δ. Πλάντζος, ίσως ο μόνος που μπορεί να συνδέσει τον Προμαχώνα της Νίκης στην Ακρόπολη με τους νέους σταθμούς του μετρό.

Συλλαμβάνει τη γεύση του «παρασκηνίου» πίσω από το πρώτο σχέδιο της Αθήνας το 1830 που έντεχνα το πλέκει ο Δ. Καρύδης ταξιδεύοντας μεταξύ Κριμαίας, Βερολίνου και Αθήνας, όπως τεκμηριώθηκε σε πρόσφατα δημοσιεύματά του. Μπορεί να συλλάβει τις γεωγραφικές διαστάσεις του φαινομένου «Αθήνα» ως μέρος μιας παγκόσμιας τάξης αστικών κέντρων των Γ. Ιωαννίδη και Sh. Wei, αλλά συνάμα και τις κοινωνικο-οικονομικές διαγνώσεις μέσα σ’ ενάμιση αιώνα που επιχειρούν οι Ε. Μπουρνόβα και Μ. Δημητροπούλου, χωρίς να απομακρύνονται από το περίγραμμα της πόλης. Τα «άκτιστα κτίσματα» του Κ. Τσιαμπάου της δίνουν την αφορμή να αναρωτηθεί τι θα συνέβαινε αν αυτά «τελικά υλοποιούνταν», αν και ακόμα κι έτσι, άχτιστα, τα έργα αυτά φαίνεται να δονούν την πόλη. Τελειώνοντας, μεταφέρει την αίσθηση της μελαγχολικής ματιάς του Ν. Βατόπουλου, που περιπλανιέται στην πόλη, διαπιστώνοντας πόσο βαθιές αλλαγές γίνονται αέναα πάνω στο σώμα της.