Είναι ο Θανάσης Βαλτινός ο μεγαλύτερος Ελληνας πεζογράφος της εποχής μας;

Για να απαντήσουμε στο προβοκατόρικο αυτό ερώτημα, πρέπει να συνυπολογίσουμε όχι μόνο το λογοτεχνικό έργο και τη ζωή του τεθνεώτος (συγγραφέας, σεναριογράφος, γενικός διευθυντής της ΕΡΤ, πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου, ακαδημαϊκός), αλλά κυρίως την επίδρασή του στην πορεία των γραμμάτων μας. Ξεκινώντας με ένα βραβευμένο διήγημα το 1958 και με πρώτο ολοκληρωμένο αφήγημα την «Κάθοδο των εννιά» (περ. Εποχές, 1963), ο Θανάσης Βαλτινός (1932-2024) διήνυσε έξι δεκαετίες συγγραφικού βίου με πολλά μυθιστορήματα, νουβέλες και συλλογές διηγημάτων μέχρι το τελευταίο έργο του, τη «Νέα Σελήνη. Ημέρα πρώτη», το 2022.

Μερικά από τα βιβλία του θεωρούνται πλέον εμβληματικά, καθώς έχουν αφήσει έντονο το αποτύπωμά τους με τις καινοτομίες που εισήγαγαν και τον θόρυβο που σήκωσαν. Εν ολίγοις, ανανέωσαν τον τρόπο με τον οποίο γράφουμε λογοτεχνία και τον τρόπο με τον οποίο τη διαβάζουμε, αλλά και τη σχέση της πεζογραφίας με την Ιστορ(ιογραφ)ία.

Ας δούμε μερικά κομβικά σημεία της βαλτινικής γραφής.

Καταρχάς, ο Θ. Βαλτινός έδωσε στο ιστορικό αφήγημα νέες προοπτικές, καθώς αμφισβήτησε την αντικειμενικότητα των προσεγγίσεων του παρελθόντος και αξιοποίησε τη μαρτυρία («την ιστορία από τα κάτω») ως νέα φωνή στην ιστοριογραφική μυθοπλασία. Η «Ορθοκωστά» (1994) λ.χ. προκάλεσε έντονες αντιδράσεις, γιατί θεωρήθηκε ότι παίρνει το μέρος των ταγματασφαλιτών στην Κατοχή, ενώ σταδιακά αποκαταστάθηκε με το σκεπτικό ότι ο συγγραφέας, δίνοντας βήμα στους απλούς ανθρώπους, δεν σημαίνει ότι ταυτίζεται μαζί τους. Καθαρά λογοτεχνικά κρίνοντας μπορούμε να πούμε ότι η ανθρωπολογική διάσταση του έργου, η έμφαση δηλαδή που δίνει στον ανθρώπινο παράγοντα, ακόμα και στον θύτη, δεν είναι μια ανούσια υπεκφυγή, αλλά η αποκάλυψη της αλήθειας του καθενός, ουδέτερα και αποστασιοποιημένα, χωρίς κριτική ή επιδοκιμασία.

Παράλληλα, ο πεζογράφος ανακάτεψε τα λογοτεχνικά είδη και υπονόμευσε την καθαρότητά τους. Ονομάζοντας λ.χ. «μυθιστόρημα» τα «Τρία ελληνικά μονόπρακτα» (1978) ώθησε τις ειδολογικές διαφορές στα άκρα ή ονομάζοντας πάλι «μυθιστόρημα» τον «Ανάπλου» (2012), που είναι μια πολύ πειστική επιστημονικοφανής συνέντευξη, παρώδησε ηχηρά τις (αυτό)βιογραφίες. Και το αποκορύφωμα, εκφωνώντας ως εισακτήρια ομιλία στην Ακαδημία μια νουβέλα («Ο τελευταίος Βαρλάμης», 2010) υπονόησε ότι η λογοτεχνία μπορεί να χαμαιλεοντίζει περίλαμπρα. Γράφοντας δηλαδή ένα ιστορικοφανές αφήγημα, ο συγγραφέας έπεισε άπαντες για το ότι τήρησε τις προδιαγραφές της έρευνας, την ακρίβεια και την αντικειμενικότητα του επιστήμονα, παρόλο που στην ουσία επινόησε τα πάντα σε μια ευφάνταστη μυθοπλαστική παρενδυσία.

Ταυτόχρονα, εισήγαγε στη μεταμοντέρνα εποχή μας τα τεκμήρια ως παιχνίδι με τα μη λογοτεχνικά έργα. Προκειμένου δηλαδή να διατρήσει τα όρια μεταξύ λογοτεχνίας και πραγματικότητας, αφήγησης και χρηστικών κειμένων, ενέβαλε αυτούσια εξωλογοτεχνικά τεμάχια λόγου, αληθινά ή πεποιημένα, τόσο στα «Τρία ελληνικά μονόπρακτα», όσο και -σε πληρέστερο βαθμό- στα «Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60» (1989). Το εν λόγω βιβλίο αποτελεί ένα κολάζ επιστολών, άρθρων, ανακοινώσεων κ.λπ. χρονολογικά δοσμένων αλλά επιφανειακά ατάκτως ερριμμένων. Ολα αυτά διατρέχουν την κρίσιμη αυτή δεκαετία, για να αφήσουν τον συγγραφέα-αφηγητή στο περιθώριο, να προβάλουν τη χειραγωγούμενη αντικειμενικότητα των ντοκουμέντων και να δώσουν στον αναγνώστη τον πρωτεύοντα ρόλο της συν-ανάγνωσής τους και δη της ερμηνείας τους.

Επίσης, ο Θ. Βαλτινός ανέμειξε το ατομικό με το ιστορικό, καθώς Ιστορία δεν είναι κυρίως οι αναλύσεις των ειδικών, αλλά περισσότερο η εμπειρία που βιώνεται από τον απλό άνθρωπο, ο οποίος τραυματίζεται, πονάει και αλλοιώνεται από αυτήν. Η μνήμη, η γειτνίαση του έρωτα με τον θάνατο, συχνά με δόσεις υποδόριου ερωτισμού, το πένθος, η απώλεια, αλλά και η δράση, η βία, η «φυσική» επιθετικότητα ξεδιπλώνουν ένα φάσμα ανθρωπότυπων, πολυάριθμο, διαπλεκόμενο, αλλά και τόσο ανθρώπινο.

Και φυσικά η γλώσσα, η τόσο λίγο λογοτεχνική αλλά από την άλλη τόσο πολύ επιδραστική. Ο Θ. Βαλτινός «κατέβασε» τη λογοτεχνική γλώσσα στη λιτότητα της προφορικής ομιλίας, της λαϊκής ιδιολέκτου, της απέριττης έκφρασης, ώστε να αναδείξει τον ατόφιο λόγο των απλών αγράμματων ανθρώπων, οι οποίοι ωστόσο κρύβουν τόση θυμοσοφία και ποιητικότητα όση δεν φαντάζεται κανείς. Ακόμα και η αποστειρωμένη γλώσσα των τεκμηρίων υποκρύπτει δεύτερα και τρίτα επίπεδα, ποτισμένη συχνά από έμμεση ειρωνεία, όπου κάθε λέξη ή φράση αποκτά πολλαπλά νοήματα υπό τις ποικίλες οπτικές που θα επιστρατευτούν. Η ειρωνεία του Θ. Βαλτινού υποδεικνύει ότι η αλήθεια της γλώσσας δεν είναι μονοσήμαντη και η αντίληψη του κόσμου δεν μπορεί να είναι μονόπλευρη.

Αυτή η μεταμοντέρνα σύλληψη της πραγματικότητας, όπου όλα είναι κείμενο και όλα εξαρτώνται από τον τρόπο εκφοράς, φέρνει τον λογοτέχνη, πριν και κυρίως μετά τη Μεταπολίτευση, στην πρωτοπορία της σύγχρονης πεζογραφίας, μιας πεζογραφίας που τολμά, ελίσσεται, παρωδεί, συγκαλύπτει και αποκαλύπτει, δομεί υποθέσεις και τις αποδομεί συνάμα, ιστοριογραφεί και ψυχογραφεί παράλληλα, μοιάζει μουντή αλλά είναι πολύ βαθιά. Η ματιά του συγγραφέα είναι εμφανώς πολιτική, με αριστερές καταβολές, που συνεχώς επανεφευρίσκουν τον εαυτό τους, είναι ιστορική γιατί το παρόν συνεχώς αρδεύεται από το παρελθόν, είναι ανθρωπολογική γιατί κάθε χαρακτήρας, είτε εμφανίζεται σε μία σειρά, είτε σε ολόκληρο βιβλίο (π.χ. «Μπλε βαθύ σχεδόν μαύρο», 1985), δίνει τη λέξη του και την ψυχή του στον αναγνώστη.

Sic itur ad astra.