Περιπλανήσεις μαράνικης μνήμης

Ο «τέταρτος κόσμος» είναι ένας αυτοχαρακτηρισμός, ένα πρόταγμα και μια αναστοχαστική ονομασία γεμάτη τρυφερότητα και πνεύμα αλληλεγγύης. Δηλώνει τα απανταχού ιθαγενικά κινήματα, τον «κόσμο της αυτοχθονίας» στους κατά το δυνατόν κοινούς αγώνες του για επιβίωση και αναγνώριση και, ταυτόχρονα, από τη σκοπιά του ανεπτυγμένου ή «πρώτου» λεγόμενου κόσμου, τους παρίες της καπιταλιστικής ανάπτυξης, τους περιφρονημένους, κυνηγημένους και απόβλητους της εθνοκρατικής κυριαρχίας. «Αν θυμηθούμε τα ρίγη της φρίκης που προκάλεσαν στους ευρωκεντρικούς οι ποικίλοι τριτοκοσμισμοί, μπορούμε να ελπίσουμε ότι ο τεταρτοκοσμισμός θα προκαλέσει ακόμα μεγαλύτερο ηθικό πανικό», γράφει σαρδόνια στα προλεγόμενα του Ουελελέ (κρεολική λέξη της Μαρτινίκας που θα πει φασαρία ή σκάνδαλο) ο πρόωρα χαμένος Νίκος Κούρκουλος (1960-2024). Από το 2015, «Τέταρτος Κόσμος» λεγόταν και το προσωπικό ιστολόγιο του Κούρκουλου (tetartoskosmos.wordpress.com), «ένα είδος πίνακα ανακοινώσεων ή εφημερίδας τοίχου», όπως το αποκαλεί, απ’ όπου προέρχονται τα περισσότερα από τα δοκίμια αυτού του τόμου: δείγματα μιας σκέψης ξεχωριστής, πολύγλωσσης, σφυρηλατημένης από την οικουμενική γλώσσα της μετάφρασης και από πολύ πιο γειωμένες συλλογικές στρατεύσεις, επαφές και σχέσεις μέσα από, αλλά και πέρα από, βιβλία και διαβάσματα.

Τα δεκαπέντε κείμενα του Ουελελέ –γραμμένα και αναθεωρημένα σε βάθος εικοσαετίας ή και τριακονταετίας κάποια από αυτά– διαβάζονται απνευστί, καθένα ανεξάρτητα από τα υπόλοιπα, αλλά και με τη σειρά τής εδώ δημοσίευσής τους, σαν ψηφίδες από μια υπό κατασκευή «θεωρία» που περιλαμβάνει την ανθρωπολογία, την ιστορία, τη φιλολογία και άλλους συγγενικούς κλάδους (ιδίως τη μεσαιωνολογία: ο Κούρκουλος υπήρξε συν τοις άλλοις δοκιμασμένος δαντιστής και μελετητής των μεσαιωνικών θρύλων της Ουαλίας), μαζί με μια κριτική θεώρησή τους ακριβώς ως επιστημονικών κλάδων: εν τέλει, μια πολιτισμική θεωρία ή επιστήμη από τα κάτω, με διαρκή αναφορά στους από κάτω και δομημένη για χάρη τους. Δύο από τα εκτενέστερα δοκίμια της συλλογής, το «Μαράνοι, Μαρόν και μπλε μαρέν» και το «Επιστροφή στο Ράπα Νούι», συνοψίζουν πυκνότερα απ’ όλα τη μεθοδολογική πρόθεση του Κούρκουλου, με το πρώτο, το εναρκτήριο και πιο προγραμματικό, να μας συστήνει τη διαλεκτική φιγούρα, που αποτελεί και την κειμενική ενσάρκωση του συγγραφέα μας: τον μαράνο, τον προσηλυτισμένο στον χριστιανισμό Εβραίο, πάντοτε αντικείμενο καχυποψίας, πάντοτε πρώτο υποψήφιο για τον ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου – και ανάποδη, «πολιτισμένη» όψη του «άγριου» μαρόν, του φυγάδα σκλάβου στον «επαναστατημένο Ατλαντικό», αυτής της άλλης μεταιχμιακής μορφής, της οποίας η «διπλή ταυτότητα χωρίς διπλοπροσωπία», κατά την έκφραση του Ντανιέλ Μπενσαΐντ για τον μαράνο (σελ. 33), έρχεται να συμβολίσει την υπόγεια κι άλλο τόσο παθιασμένη εμπειρία της ελευθερίας μέσα στον ζόφο των κοινωνιών. Η «μαράνικη μνήμη» είναι επίσης ο όρος με τον οποίο ο ιστορικός Εντσο Τραβέρσο χαρακτήρισε την κρυφή μνήμη του εργατικού κινήματος – μνήμη ενάντια στον νόμο και ενάντια στην ίδια την (επίσημη) Μνήμη, που μόνο τη λήθη διακονεί.

Αν πιστέψουμε τους φιλοσόφους, παρηγοριά για τους ανθρώπους θα πει παρουσία έργου – και με αυτή την έννοια η απουσία του Κούρκουλου μόνο τέτοια δεν θα είναι, θα την αναπληρώνει εσαεί μια εργογραφία πολύτιμη, με μεταφράσεις, προλόγους, σχόλια, αυτόνομα δοκίμια, παρουσιάσεις, ακούραστη συμμετοχή σε διαδικτυακά φόρουμ, αμέτρητα μικρά και μεγάλα γραπτά που, ως γνωστόν, τείνουν να μένουν. Αντίθετα, χωρίς παρηγοριά και χωρίς αναπλήρωση, ακόμα και με τον τρόπο των φιλοσόφων, είναι καταδικασμένη να μείνει η φυσική απώλεια του Νίκου, φίλου, συναδέλφου και συντρόφου τόσων και τόσων. Είναι αναπόφευκτος ο διαχωρισμός αυτός, κι ωστόσο βαθιά αταίριαστος για κάποιον που δεν διαχώριζε τον γραπτό λόγο από τον προφορικό, τη σκέψη από τη συζήτηση, τη μοναχική παραγωγή έργου από την καθημερινή συναναστροφή. Γι’ αυτόν τον βίαιο διαχωρισμό του αδιαχώριστου που προκαλεί ο θάνατος –όταν δεν έχει καταφέρει να τον προκαλέσει η ζωή– και για τον οποίο μη φιλοσοφική παρηγοριά δεν έχει βρεθεί, ίσως το καλύτερο γιατρικό να είναι η ίδια η μαράνικη μνήμη ενός, άλλωστε, φύσει μαρόν και θέσει μαράνου. Η μνήμη αυτή δεν θα έχει επίσημες τελετές, δεν θα γραφτεί στην Ιστορία, αλλά θα περάσει στη ζωντανή παράδοση μιας συλλογικότητας που χρέος μας προς τον απόντα είναι να μην την αφήσουμε απλή φαντασίωση.