Η Ζωή του νου είναι το τελευταίο έργο της Χάνα Αρεντ. Γράφηκε στην αγγλική γλώσσα και δημοσιεύτηκε σε δύο τόμους το 1978, τρία χρόνια μετά τον θάνατό της. Αγνοούμε σε ποια κατάσταση άφησε το χειρόγραφό της η Αρεντ πριν εκδοθεί, αν και φαίνεται ότι ο πρώτος τόμος, με τίτλο Σκέψη, ήταν σχετικά ολοκληρωμένος.
Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό έργο – σίγουρα το πιο φιλοσοφικό και πιο φιλόδοξο έργο της Αρεντ. Η ίδια δηλώνει ότι το θεωρεί συνέχεια και συμπλήρωμα της Ανθρώπινης Κατάστασης (1958), του πιο σημαντικού της βιβλίου, που είχε εναλλακτικό τίτλο Vita activa, δηλαδή «Πρακτικός βίος». Σκεφτόταν τη Ζωή του νου ως τη Vita contemplativa, ως τον «θεωρητικό βίο», ως τη Θεωρία που θα συμπλήρωνε και θα θεμελίωνε την Πράξη. Αποφασίζει λοιπόν να αφήσει, όπως δηλώνει, το «ασφαλές» έδαφος της πολιτικής θεωρίας και να στραφεί στα «τρομερά» θέματα που απασχόλησαν την παραδοσιακή μεταφυσική.
Αν σκεφτεί ωστόσο κανείς τη φήμη της Αρεντ και τη μεγάλη διάδοση των ιδεών της, θα έλεγε ότι το συγκεκριμένο έργο μάλλον πέρασε απαρατήρητο. Ισως είναι πολύ δύσβατο για τους συνήθεις αναγνώστες της Αρεντ, ενώ από την άλλη οι «επαγγελματίες» φιλόσοφοι, όπως η ίδια τους αποκαλεί, ουδέποτε αναγνώρισαν την Αρεντ ως φιλόσοφο. Και δεν θα είχε μεταφραστεί στα ελληνικά, αν δεν έβρισκε στο πρόσωπο του Δημήτρη Ψυχογιού έναν ικανό και αφοσιωμένο μεταφραστή, που συμπλήρωσε το βιβλίο με τις ελλείπουσες παραπομπές και το πλαισίωσε με θαυμάσιες εισαγωγές σε κάθε τόμο.
Ο πρώτος τόμος του έργου αφιερώνεται σε ό,τι η Αρεντ αποκαλεί Σκέψη, μια έννοια που εδράζεται στη διάκριση Λόγου και Διάνοιας (Vernuft και Verstant) του Καντ. Ενώ όμως ο καντιανός Λόγος έχει αντικείμενο μόνο τα ύψιστα ζητήματα της μεταφυσικής (τον θεό, την αθανασία και την ελευθερία της βούλησης), για τα οποία δεν υπάρχει προσέγγιση με όρους αλήθειας και ψεύδους, η Σκέψη της Αρεντ αφορά κάθε πρόβλημα που αντιμετωπίζει το σκεπτόμενο εγώ, όταν απομονώνεται πλήρως από τον εξωτερικό κόσμο και από κάθε φαινόμενο και διαλέγεται με τον εαυτό του, χωρίς καμία επιδίωξη ή ανάγκη και χωρίς απαίτηση αλήθειας. Ο σκοπός της καθαρής σκέψης είναι η αναζήτηση του νοήματος των πραγμάτων και όχι η κατάκτηση της γνώσης. Και η φύση της Σκέψης είναι εξ ορισμού διαλεκτική, ένας εσωτερικός διάλογος με το έτερο εγώ μας, όπως είχε υποστηρίξει για τη σκέψη και ο Πλάτων στον Σοφιστή.
Σαφής ορισμός της Σκέψης δεν δίνεται στη Ζωή του νου. Η διάκριση νοήματος και αλήθειας φαίνεται να προηγείται και να στηρίζει τη διάκριση Σκέψης και Γνώσης. Ακόμη και οι πιο αφηρημένες μορφές γνώσης, όπως τα μαθηματικά και η θεωρητική φυσική, που εμείς θα βλέπαμε ως κατ’ εξοχήν εκφράσεις καθαρού στοχασμού, παρακάμπτονται από την Αρεντ, γιατί δεν αναζητούν νοήματα αλλά αλήθειες. Καταλαβαίνουμε τι εννοεί η Αρεντ στηριζόμενοι περισσότερο στις μεταφορές και τις εικόνες που μας προσφέρει (συχνά από τον χώρο της ποίησης) παρά σε ασφαλείς συλλογισμούς.
Μια τέτοια εικόνα είναι η εικόνα του Σωκράτη ως προσωποποίηση του σκεπτόμενου εγώ. Ο Σωκράτης απομονώνεται συχνά από τον εξωτερικό κόσμο, διαλέγεται εκ συστήματος, δηλώνει ότι δεν κατέχει την αλήθεια για κανένα ζήτημα, δεν γράφει τίποτε, γιατί η σκέψη του θα προδοθεί στον γραπτό αναλυτικό λόγο. Κατά την Αρεντ, η προσήλωση στη σκέψη προφυλάσσει τον Σωκράτη και τους ομοίους του από το κακό. Και επιτρέπει στον Σωκράτη, θα προσέθετα εγώ, να ισχυριστεί ότι «ουδείς εκών κακός», αρκεί να διαβάσουμε το εκών με τον τρόπο της Αρεντ: ως ισοδύναμο του «σκεπτόμενος».
Συνεπώς, «ουδείς σκεπτόμενος κακός». Το κακό εμφανίζεται, και μάλιστα ως «κοινότοπο κακό», σύμφωνα με τη διάσημη ρήση της Αρεντ, σε έναν εγκληματία όπως ο Αϊχμαν, ακριβώς γιατί ο Αϊχμαν δεν σκέφτηκε ποτέ τι ακριβώς κάνει. Δεν έμεινε μόνος με τον εαυτό του, δεν αναστοχάστηκε, δεν έκρινε ποτέ ο ίδιος τις πράξεις του. Η απουσία Σκέψης είναι αυτό που μας κάνει όλους ευάλωτους στο κακό.
Το ενδιαφέρον είναι ότι ενώ η Αρεντ έχει αφιερώσει τη ζωή της στην πολιτική θεωρία και δράση, φαίνεται πλέον να θεωρεί την άδολη και καθαρή σκέψη ως την πιο σημαντική πλευρά της «ανθρώπινης κατάστασης», ως εκείνο που δίνει νόημα στην ύπαρξή μας. Ετσι ίσως μπορεί να καταλάβει κανείς γιατί η Αρεντ δεν απέρριψε ποτέ τον δάσκαλό της Μάρτιν Χάιντεγκερ, παρά την εμπλοκή του με τον ναζισμό. Ο Χάιντεγκερ είναι αυτός που άνοιξε στην Αρεντ τον δρόμο της Σκέψης. Αν διαβάσει μάλιστα κανείς εκ παραλλήλου το κείμενο που έγραψε η Αρεντ την ίδια εποχή (1971) για τον Χάιντεγκερ (Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ είναι ογδόντα ετών, μετάφραση Στ. Ροζάνης, επίμετρο Αλ. Σχισμένος, εκδ. Ερμα 2019), θα διαπιστώσει ότι πολλές από τις ιδέες που αναπτύσσονται στη Ζωή του νου εκεί αποδίδονται, στο «παθιασμένο σκέπτεσθαι» του Χάιντεγκερ.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας