Ο Πλάτων και η πολιτική

Τέταρτος πλατωνικός διάλογος από τον Παύλο Καλλιγά, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, και πάλι με το γνωστό μεράκι των εκδόσεων Στιγμή. Από τις σπάνιες περιπτώσεις όπου ο επαρκής αναγνώστης δυσκολεύεται να προλάβει τον μεταφραστή. Με δυο λόγια, είμαστε πολύ τυχεροί που διαθέτουμε έναν Παύλο Καλλιγά και έναν Αιμίλιο Καλιακάτσο.

Ο Λάχης θεωρείται αντιπροσωπευτικό δείγμα πρώιμου η «σωκρατικού» διαλόγου. Ο Σωκράτης, σχετικά ώριμος, συζητά με τέσσερις πολύ γνωστούς Αθηναίους για την εκπαίδευση των νέων και τη φύση της ανδρείας. Ως προς το φιλοσοφικό του περιεχόμενο ο Λάχης δεν διεκδικεί δάφνες, μολονότι βλέπουμε και εδώ έναν Σωκράτη που, όπως λέει ο Αριστοτέλης, «αναζητούσε το καθολικό στα ηθικά ζητήματα… και ήταν ο πρώτος που έδωσε σημασία στους ορισμούς» (Μετά τα φυσικά Α.6). Τρεις ορισμοί της ανδρείας θα δοθούν στον διάλογο, ένας μάλιστα από αυτούς, ο ορισμός του Νικία («ανδρεία είναι η ἐπιστήμη τῶν δεινῶν καὶ τῶν θαρραλέων»), φαίνεται τόσο καλός, ώστε ο Πλάτων τον υιοθετεί σχεδόν αυτούσιο στην Πολιτεία (430b). Και οι τρεις ορισμοί τελικά θα απορριφθούν και το ζήτημα θα μείνει ανοιχτό. Οποιος αναζητεί έναν άρτιο πλατωνικό διάλογο με παρόμοιο χαρακτήρα, καλό είναι να πάει στον Ευθύφρονα, που όντως είναι ένα φιλοσοφικό διαμάντι.

Ο Λάχης ωστόσο έχει ενδιαφέρον από άλλη σκοπιά. Οι συνομιλητές του Σωκράτη, και ιδίως ο Νικίας και ο Λάχης, παραείναι διάσημοι, για να θεωρήσει κανείς την επιλογή τους αδιάφορη. Ο Πλάτων τούς εμφανίζει να συζητούν με τον Σωκράτη κατά την περίοδο της ύψιστης αίγλης τους, στα πρώτα χρόνια (421-418π.χ.) της εύθραυστης ειρήνης που πήρε ακριβώς το όνομά της από τον πρωτεργάτη της, τον Νικία. Και οι δύο ανήκουν στην ολιγαρχική (αλλά και φιλειρηνική) παράταξη της Αθήνας, και οι δυο παίζουν και θα παίξουν ηγετικό ρόλο στις πολεμικές συγκρούσεις του Πελοποννησιακού πολέμου και θα σκοτωθούν αργότερα μετά από λάθη στρατηγικής που διέπραξαν στο πεδίο των μαχών. Ο Πλάτων, βεβαίως, όταν συνθέτει τον διάλογό του, γνωρίζει καλά την πορεία της ζωής και την κατάληξη των ηρώων του και αναφέρεται εμμέσως σε αυτήν.

Το πραγματολογικό υλικό επάνω στο οποίο βασίζει ο Πλάτων το έργο του είναι μια από τις πιο κρίσιμες περιόδους της ιστορίας της Αθήνας, όπου εν μέσω πολέμου όλα φαίνονται να αλλάζουν. Αλλάζει η πολιτική ηγεσία της Αθήνας (ο Κλέων παίρνει τη θέση του Περικλή, ενώ σε λίγο θα εμφανιστεί στο προσκήνιο ο Αλκιβιάδης), αλλάζει και η πνευματική της ατμόσφαιρα (μια καλή μαρτυρία προσφέρει ο αριστουργηματικός πλατωνικός Πρωταγόρας). Το ίδιο υλικό θα δώσει αφορμή στην ανηλεή σάτιρα της πολιτικής εξουσίας και των νέων ηθών από τον νεαρό Αριστοφάνη και θα μετασχηματιστεί σε μνημειώδη ιστορία, ή καλύτερα σε μυθιστορηματική τραγωδία, από τον Θουκυδίδη.

Πώς διαχειρίζεται όμως αυτό το υλικό ο Πλάτων; Ο Καλλιγάς, πολύ σωστά, προκρίνει μια πολιτική ερμηνεία του διαλόγου, και μας δίνει στην Εισαγωγή και στις σημειώσεις του όλα τα στοιχεία για να τοποθετήσουμε τη συζήτηση στο ιστορικό της πλαίσιο. Η γνώμη του είναι ότι σκοπός του Πλάτωνα είναι να καταδείξει την ανεπάρκεια των πολιτικών ιθυνόντων της Αθήνας, που οδήγησε στην πολεμική συντριβή, στην απώλεια της κυρίαρχης θέσης στην Ελλάδα και στην αποσάθρωση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής – «και ήταν κυρίως το θεσμικό της πλαίσιο… που δεν επέτρεπε σε αυτούς που κατείχαν την αληθινή γνώση –με άλλα λόγια στους φιλοσόφους– να αναλάβουν ηγετικό ρόλο» (σ. 22).

Συμφωνώ ώς έναν βαθμό, αλλά δεν θα το πήγαινα τόσο μακριά. Για μένα είναι ήδη σημαντική η διαφαινόμενη από τον Λάχη πολιτική καταγωγή και πολιτική στόχευση της πλατωνικής φιλοσοφίας. Η ανοικτή επίθεση κατά των θεσμών της Αθήνας γίνεται από τον Πλάτωνα στον Γοργία και εκεί ο Πλάτων επιλέγει ως αντίπαλο του Σωκράτη έναν (φανταστικό) δημοκρατικό ηγέτη, τον Καλλικλή. Στον Λάχη αντιθέτως οι συνομιλητές του Σωκράτη ανήκουν στη συντηρητική παράδοση, όπως συμβαίνει και στον Χαρμίδη, με τον ομώνυμο ήρωα και τον Κριτία. Παρά τη συμπάθεια που έχει ο Πλάτων στους πολιτικούς αυτούς, θέλει να δείξει ότι χωρίς αληθινή γνώση είναι ανεπαρκείς ακόμη και οι σωστές πολιτικές θέσεις. Ετσι, θα μετατοπίσει τη συζήτηση στην αναζήτηση ορισμών – της ανδρείας στον Λάχη, της σωφροσύνης στον Χαρμίδη.

Δεν ξέρω αν ο Πλάτων πίστευε ποτέ πραγματικά αυτό που υποστήριξε στην Πολιτεία ότι η σωτηρία της πόλης θα έρθει μόνον όταν οι φιλόσοφοι αναλάβουν την εξουσία (Θεωρώ ότι πολλά από όσα γράφει ο Πλάτων δεν τα πιστεύει σοβαρά.). Από διαλόγους σαν τον Λάχη προκύπτει πάντως το συμπέρασμα ότι σωστή πολιτική χωρίς έγκυρη γνώση δεν μπορεί να υπάρξει. Και αυτό δεν είναι λίγο. Δεν θα σε ανεβάσει η γνώση στην εξουσία, αλλά θα κερδίσει πολλά η άσκηση της εξουσίας σου από την ύπαρξη γνώσης.