Φωνές, ήχοι και απόηχοι

Από το 1999, όταν έκανε την πρώτη της εμφάνιση με την Ιστορία του γερασμένου παιδιού, έως και σήμερα, είκοσι πέντε χρόνια μετά, η Τζέννυ Ερπενμπεκ (γενν. 1967) έχει καθιερωθεί ως μια από τις σημαντικότερες φωνές της σύγχρονης γερμανόφωνης και ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, κάτι που επιβεβαιώθηκε και με την πρόσφατη βράβευσή της με το Διεθνές Βραβείο Μπούκερ για το τελευταίο της μυθιστόρημα Καιρός, που κυκλοφόρησε μόλις και στα ελληνικά, σε έξοχη μετάφραση του Αλέξανδρου Κυπριώτη, ο οποίος έχει μεταφράσει άλλωστε και το σύνολο του μυθοπλαστικού έργου της.

Ο Καιρός έρχεται να προστεθεί στη σειρά των μυθιστορημάτων της Ερπενμπεκ, αρχής γενομένης με τη Δοκιμασία (2008· στα ελληνικά: Καστανιώτης, 2021), που τοποθετούν τις ιστορίες των χαρακτήρων στο μεγάλο κάδρο της πολυτάραχης Ιστορίας του 20ού αιώνα. Στον Καιρό (η συγγραφέας χρησιμοποιεί στον τίτλο του βιβλίου την αρχαιοελληνική λέξη, που δήλωνε την ευνοϊκή χρονική στιγμή), η πλοκή τοποθετείται στο Ανατολικό Βερολίνο κατά τα τελευταία χρόνια πριν από την Πτώση του Τείχους και τα πρώτα χρόνια μετά την Επανένωση της Γερμανίας και παρακολουθεί την εξέλιξη της ερωτικής σχέσης μεταξύ της –αρχικά– δεκαεννιάχρονης Καταρίνα και του σχεδόν πενηνταπεντάχρονου Χανς, παντρεμένου συγγραφέα, που γνωρίζονται τυχαία σε μια στάση λεωφορείου κοντά στην Αλεξάντερπλατς, τον Ιούλιο του 1986.

Η αφήγηση εστιάζει στην πραγματικότητα του ζευγαριού, αφήνοντας να αχνοφαίνεται απλώς στο φόντο η πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα της εποχής. Ακολουθεί τις διαδρομές των δύο προσώπων στο ανατολικό κομμάτι της διαιρεμένης πόλης, στους δρόμους, στα καφέ, στα εστιατόρια, στο σπίτι του Χανς, όταν λείπουν η γυναίκα του και ο γιος του, στο πρώτο διαμέρισμα που νοικιάζει μόνη της η Καταρίνα, και κυρίως αφουγκράζεται τα λόγια, τις σιωπές, τις σκέψεις των χαρακτήρων, ιχνογραφώντας στην ουσία μια απόσυρση από το κοινωνικό περιβάλλον. («Μακάρια κατάσταση είναι αυτή, λέει ο Χανς, και δεν του έχει συμβεί ποτέ με κάποιον άλλον άνθρωπο: η απόσυρση απ’ όλα όσα υπάρχουν τριγύρω στο προσωπικό. Ο μισεμός στον ίδιο σου τον εαυτό, που λέει ο λόγος».) Ο ιδιωτικός αυτός κόσμος, προσβάσιμος μόνο στους δύο ερωτευμένους, μετατρέπεται στην πορεία της αφήγησης από καταφύγιο σε κλουβί. Τα λόγια και οι σιωπές, που ψηλαφούσαν αρχικά μια εγγύτητα, γίνονται σταδιακά εργαλεία χειραγώγησης. («Οταν μιλάω, όταν σωπαίνω – τα πάντα μόνο εναντίον μου χρησιμοποιούνται».)

Με τη λιτή αλλά τρομερά διεισδυτική γραφή της, με ακρίβεια που σπάει κόκαλα, η Ερπενμπεκ αναπαριστά τη μεθοδική κακοποίηση που υφίσταται η Καταρίνα από τον Χανς, κάνοντας την ανάγνωση ανά σημεία σχεδόν αφόρητη. Παραδόξως –και παρότι στο μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου αποσιωπάται η περιρρέουσα κοινωνικοπολιτική κατάσταση– η μεταστροφή του αρχικού κλίματος ευφορίας εντός του ζευγαριού, η εμμονική προσκόλληση σε μια διαστρεβλωμένη ερμηνεία της πραγματικότητας, η εγκαθίδρυση ενός κλίματος ανεμπιστοσύνης, που τρέφεται από τον φόβο, τις κατηγορίες, την ενοχή και την τιμωρία και η σχεδόν τελετουργική επιβολή της σωματικής και της λεκτικής βίας απηχούν σαφώς τη φθορά και τη διαστρέβλωση ενός πολιτικού καθεστώτος το οποίο κατ’ όνομα παραμένει σοσιαλιστικό, υιοθετεί, ωστόσο, σκληρές απολυταρχικές μεθόδους.

Στις τελευταίες 70 περίπου σελίδες του βιβλίου, η συγγραφέας ανοίγει τον φακό της για να συλλάβει τον κοινωνικό και πολιτικό αναβρασμό στο Ανατολικό Βερολίνο τους μήνες πριν από την Πτώση του Τείχους, την ίδια ώρα που ο Χανς συνεχίζει να ηχογραφεί τις αιτιάσεις του προς την Καταρίνα σε κασέτες, τις οποίες εκείνη ακούει προσεκτικά και του απαντάει ύστερα γραπτώς: «Το καράβι κλυδωνίζεται, πλήθη ανθρώπων βρίσκονται σε κίνηση, μόνο εκεί όπου η Καταρίνα κάθεται μπροστά στο κασετόφωνό της δεν φτάνει κανένας ήχος, εκεί δεν φτάνει κλυδωνισμός, ούτε φωνές, ούτε καμία απαίτηση και ούτε καμία αγανάκτηση, εκεί δεν τίθενται σε συζήτηση κοινωνικά σχέδια, εκεί τα πάντα είναι ήρεμα, εκεί κάθεται η Καταρίνα και έχει ακουστικά στ’ αυτιά της». Η κατάρρευση της σχέσης του Χανς και της Καταρίνα συντονίζεται έτσι με την κατάρρευση ενός καθεστώτος και οι ίδιοι, αν και απορροφημένοι από το προσωπικό τους δράμα, καλούνται αναγκαστικά να αναμετρηθούν με τη νέα κατάσταση που διαμορφώνεται γύρω τους μετά την Επανένωση, που, όπως δείχνει η συγγραφέας, έγινε με όρους προσάρτησης της Ανατολικής Γερμανίας στη Δυτική και απορρύθμισε από τη μια στιγμή στην άλλη τις ζωές των Ανατολικογερμανών. Αυτή τη σταθερή ένταση μεταξύ του προσωπικού και του πολιτικού, που άλλοτε σιγοβράζει και άλλοτε εκρήγνυται, αναδεικνύει μαεστρικά η Τζέννυ Ερπενμπεκ, η οποία, έχοντας κατακτήσει από βιβλίο σε βιβλίο τον απόλυτο έλεγχο των εκφραστικών μέσων της, καταθέτει με τον Καιρό άλλο ένα σπουδαίο μυθιστόρημα.