Η συναρπαστική αφήγηση της μνήμης

Για πολλές δεκαετίες, οι Ελληνες ερευνητές της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής απέφευγαν να ανακατευτούν με την περίοδο της Ιταλοκρατίας στα Δωδεκάνησα, θεωρώντας την «ξένο σώμα», σε απόσταση από τα εθνικά ιδεώδη. Κι ας είχε, με τόσο σοφή επίγνωση, σκύψει επάνω στα μοναδικά ίχνη της ο Δ. Πικιώνης το 1947, ως μέλος της ελληνικής ομάδας παραλαβής των Δωδεκανήσων, όταν επιτέλους απελευθερώθηκαν. Στα χρόνια που μεσολάβησαν, όμως, είχε εκδηλωθεί ζωηρό ενδιαφέρον από Ιταλούς ερευνητές, που δραστηριοποιήθηκαν με εκδόσεις και συνέδρια, σχεδόν μονοπωλώντας αυτό το σπάνιο «κοίτασμα ιστορίας».

Σε αντίθεση, η ελληνική πλευρά, με ελάχιστες εξαιρέσεις, άργησε να δραστηριοποιηθεί. Η δημοσίευση από το ΠΙΟΠ της διατριβής (2009) του αρχιτέκτονα Κ. Καρανάσου, με υπεύθυνο τον Μ. Μπίρη, έρχεται τώρα να καλύψει το αισθητό κενό, και μάλιστα σε ένα ιδιαίτερα απαιτητικό τομέα, λόγω εμπλοκής μεγάλου αριθμού παραμέτρων: τη συσχέτιση πολιτικής με σχεδιασμό και διαχείριση μνημείων. Με άλλα λόγια, εξετάζοντας όχι μόνο το σχεδιαστικό και διαχειριστικό κομμάτι της επέμβασης σε ιστορικά μνημεία, αλλά και το πιο κρίσιμο: τη συχνά ακανθώδη και προβληματική σχέση χώρου με πολιτική. Ενα ανεξάντλητο ζήτημα που πάντα προκαλεί αντιπαραθέσεις, είτε πρόκειται για το παρελθόν είτε για το ζωντανό παρόν.

Ειδικά στην περίπτωση της Δωδεκανήσου, η πολιτική έρχεται από την πρώτη στιγμή να παίξει ιδιαίτερο ρόλο στην εξέλιξη των πραγμάτων, πριν ακόμα επισημοποιηθεί η ιταλική παρουσία σε αυτά τα νησιά (1923). Ετσι, η μοίρα των εκεί μνημείων συνυφαίνεται με την άνοδο του φασισμού στην Ιταλία (1922) και με τους ιμπεριαλιστικούς οραματισμούς της, όπως και με τις επακόλουθες εξελίξεις του τέλους του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που οδήγησαν στους καταστροφικούς βομβαρδισμούς στον παλιό πυρήνα της πόλης της Ρόδου το 1944. Το κείμενο έτσι χωρίζεται σε τρεις ενότητες με βάση δύο σημαντικές ενδιάμεσες χρονολογίες: το 1923 (μονιμοποίηση ιταλικής κατοχής, διοικητής M. Lago) και το 1936 (αλλαγή καθεστώτος με τον C.M. De Vecchi). Η ελκυστική, τέλος, μορφή του τόμου οφείλεται στον καλλιτεχνικό σχεδιασμό του Θ. Πρεσβύτη (Peak design).

Ομως, η συμβολή του Καρανάσου μετράει και κάτι παραπάνω από τη μεθοδική κι υπομονετική συλλογή και επεξεργασία στοιχείων από διάσπαρτα αρχεία και τεκμήρια, που τη διακρίνει. Είναι μια πολύ μετρημένη και σεμνή πιρουέτα γύρω από αιώνια ζητήματα όπως η εμπλοκή προσώπων-κλειδιών σε ιστορικά γεγονότα, η σύμπτωση εθνικής στρατηγικής με εκμετάλλευση μνημείων, οι επιπτώσεις πολεοδομικών επεμβάσεων σε τρόπους αποκατάστασης μνημείων. Είναι όλα τα παραπάνω κι ακόμα περισσότερα, καθώς ο συγγραφέας ξετυλίγει τον μίτο των αλληλένδετων γεγονότων σε μικρή και μεγάλη κλίμακα, των αποφάσεων και δράσεων ατόμων και συλλογικοτήτων, που καθοδηγούν βήμα προς βήμα την ιστορία.

Μέσα από ένα τέτοιο πρίσμα, καμιά διατύπωση θεωρητικών αρχών για προστασία μνημείων, καμία εκτέλεση επιμέρους έργου αποκατάστασης ή ανακαίνισης δεν εμφανίζεται τυχαία, κανείς πολιτικός εκπρόσωπος, κανείς αρχαιολόγος, αρχιτέκτονας ή πολεοδόμος δεν αποφασίζει και διατάσσει, προτείνει ή εκτελεί κάποιο έργο προβάλλοντας από το πουθενά. Παντού διαπιστώνεται μια νομοτέλεια που δικαιολογεί και ερμηνεύει το κάθε φαινόμενο στα επιμέρους στάδια εξέλιξής του. Αυτό είναι το μεγάλο μάθημα της Ρόδου, κι αυτό που απομένει ως κέρδος στον αναγνώστη, αφού έχει ολοκληρώσει το συχνά συναρπαστικό διάβασμα του βιβλίου του.

Συναρπαστικό ένα βιβλίο Ιστορίας; Μα ναι, είναι δυνατόν. Οποιος δυσπιστεί, ας διαβάσει την περιπετειώδη διήγηση, έκτασης περίπου 30 σελίδων, για την «αποκατάσταση» του Παλατιού του Μεγάλου Μαγίστρου, σχεδόν από το τίποτα, για χάρη του De Vecchi, για να στεγάσει τη μεγαλοπρέπειά του σε σχέδια του αρχιτέκτονα Mesturino, έχοντας καταληστέψει συλλογές και μουσεία για να το διακοσμήσει. Ας δει την παλιότερη «αποκατάσταση» της 250 μέτρων μήκους οδού των Ιπποτών, σήμα-κατατεθέν της Ρόδου, και σήμερα διάσημης καρτ-ποστάλ, όπου ο αρχαιολόγος Maiuri όρισε τι θα πει επαναφορά του μεσαιωνικού χαρακτήρα της πόλης, σβήνοντας όλες τις ενδιάμεσες ανορθογραφίες. Ας πάρει διδάγματα, τέλος, από τις ευφάνταστες επεμβάσεις συμπλήρωσης του αστικού ιστού, αφού «αφαιρέθηκαν» Τούρκοι και Εβραίοι κάτοικοι, για να καταλήξουν σε ό,τι σήμερα αναγνωρίζεται ως γνήσια εικόνα εκείνης της μοναδικά συντηρημένης τειχισμένης πολιτείας που κληρονομήσαμε.