Μάρτυρες του αμαρτύρητου. Μια νέα ευαισθησία;

Με έβαλαν σε σκέψεις κάποια βιβλία νέων και νεότερων συγγραφέων μας που διάβασα πρόσφατα ή σχετικά πρόσφατα. Θα τις εκθέσω συνοπτικά στο τέλος, σαν συμπέρασμα και σαν υπόθεση. Πρώτα όμως θα πω από δυο λόγια για πέντε τέτοια έργα που μου φάνηκαν τα πιο ενδιαφέροντα.

Το περσινό Λιθούπολη (Εστία, 2022), τρίτο μυθιστόρημα του γεννημένου το 1982 Δημήτρη Μεσορράχη, είναι ένα ενοχλητικό βιβλίο, ένα έντυπο ζιζάνιο. Στο πανεπιστήμιο της φανταστικής (αλλά πολύ αληθινής) Λιθούπολης ο αντικοινωνικός Αριστείδης Καρράς διδάσκει… κοινωνιολογία. Ο συμπαγής ορθολογισμός του τον φέρνει σε σύγκρουση με ένα περιβάλλον δογματικού προοδευτισμού: με την πολιτική ορθότητα, π.χ. στα ζητήματα του φύλου και της σεξουαλικότητας, με τις υπερβολές των οικολόγων, με την άκριτη φιλοζωία, με τις αλτέρνατιβ βιοθεωρίες. Ο Καρράς οδηγεί επανειλημμένα σε άτοπο τη λογική των εχθρών του, γλιτώνει δικαστικές καταδίκες, παγιδεύει αυτούς που επιχειρούν να τον παγιδέψουν, εκλέγεται δήμαρχος της Λιθούπολης εκμεταλλευόμενος τις αντιφάσεις και τη διαφθορά τους, ενώ αργότερα γίνεται ευρωβουλευτής, για να συνεχίσει στις επιτροπές του Ευρωκοινοβουλίου την αποδομική κριτική του στους παραλογισμούς της νέας ορθοδοξίας. Αλλά οι θρίαμβοί του τελειώνουν απότομα, όταν ένας αστάθμητος παράγοντας ανατρέπει με μοιραίο τρόπο την ορθολογικά οργανωμένη ιδιωτική ζωή του. Ολα αυτά σε ένα μυθιστόρημα που μοιάζει να είναι μια μονόπαντη, αν και απολαυστική, σάτιρα εξυπηρετούμενη από ένα επίτηδες ξερό, πραγματιστικό ύφος, πριν αναστραφεί στο τέλος κάνοντας την κριτική της πιο σύνθετη.

Στο κατά μερικά χρόνια παλιότερο (2018) και κάπως παραγνωρισμένο μυθιστόρημα του Κώστα Κατσουλάρη Στο στήθος μέσα χάλκινη καρδιά (Μεταίχμιο, 2018), ένας φιλόλογος, λάτρης του Ομήρου και παράλληλα κατατρυχόμενος από ενοχές για μια τραγωδία που προκάλεσε άθελά του πριν από χρόνια, προσπαθεί να εξιχνιάσει το μυστήριο της εξαφάνισης του αγαπημένου μαθητή του, ενός ιδιοφυούς έφηβου βορειοηπειρώτικης καταγωγής, με τον οποίο αντάλλαζε τακτικά σχόλια γύρω από διάφορα χωρία της Ιλιάδας. Η αναζήτηση τον οδηγεί στον Κολωνό και τις όμορες συνοικίες, όπου ακροδεξιές συμμορίες συγκρούονται με τους «Αντίφα». Η πικρή κατάληξη της έρευνάς του θα θέσει το ερώτημα κατά πόσο κλασικά λογοτεχνικά κείμενα, όπως η Ιλιάδα, μπορούν, ανάλογα με τις περιστάσεις και τη συγκυρία, να ασκήσουν σε έναν νέο καταστροφική επίδραση, ακόμη κι όταν διδάσκονται από εμπνευσμένους δασκάλους σε χαρισματικούς μαθητές. Ερώτημα που δεν επιδέχεται εύκολες, «ηθικοπλαστικές» απαντήσεις.

Τα επόμενα βιβλία είναι όλα από τη φετινή παραγωγή. Στο Πες της (Πόλις, 2023) του Χρήστου Οικονόμου μια κούριερ αφηγείται με καταιγιστικά παραθετικό τρόπο και ασχολίαστα τις εμπειρίες της με τους παραλήπτες των δεμάτων ή φακέλων που επιδίδει, απεικονίζοντας έναν εξαρθρωμένο κόσμο παράνοιας, εξαλλοσύνης, αλλά και μοναξιάς, με επεισόδια που φτάνουν από θεωρίες συνωμοσίας και παραληρήματα μεγαλείου μέχρι τη σουρεαλιστική συζήτηση μιας θεατρικής ομάδας για το πώς θα συμμορφώσει το έργο που πρόκειται να ανεβάσει με τις επιταγές της πολιτικής ορθότητας για τα γραμματικά γένη. Αυτή η φρενήρης εναλλαγή σκηνών και καταστάσεων, πότε ιλαροτραγικών πότε σπαρακτικά συγκινητικών (μερικές φορές και τα δύο μαζί), πλαισιώνεται από μια ιστορία σε πολύ διαφορετικό κλίμα, ρυθμό και τόνο, πιο χαρακτηριστική για την πεζογραφία του Οικονόμου, με επίκεντρο μια ιδιότυπη πένθιμη τελετουργία, που θα σμίξει στο τέλος παρήγορα με ένα ανάβρυσμα της ζωής.

Ο Σερραίος Αντώνης Πάσχος, γεννημένος το 1979, ξάφνιασε με Το αδελφομοίρι (Στερέωμα, 2023). Οι οκτώ ιστορίες του βιβλίου, που διεισδύουν η μια στην άλλη, αναφέρονται σε μια πτυχή της νεότερης Ιστορίας μας σχεδόν άγνωστη ευρύτερα: τη βουλγαρική κατοχή στην Ανατολική Μακεδονία. Παρακολουθούμε την περιδίνηση, μέσα σε ατέλειωτα ποτάμια αίματος, ενός κυκεώνα από αριστερές και δεξιές αντιστασιακές ομάδες που πολεμούν τους κατακτητές και η μία την άλλη, φριχτές πράξεις αντεκδίκησης, σχίσμα μεταξύ διαφορετικών εθνικών συνειδήσεων μέσα στο ίδιο χωριό, ανθρώπους με μικτές φυλετικές ρίζες και αναγκαστικές μετοικεσίες συνοδευόμενες από αλλαγές εθνικής ταυτότητας, προσωπικά μίση και ιδεολογικές διαφορές που αλληλοτροφοδοτούνται, αιμομικτικούς βιασμούς που οι δράστες επιχειρούν να συγκαλύψουν με νέες, δήθεν πατριωτικές πράξεις βίας, σύγχυση του δίκιου και του άδικου, της αλήθειας και του ψέματος (η οποία κορυφώνεται στο διήγημα «Λιμόνοβα», όπου οι φωνές των νεκρών πρωταγωνιστών συμφύρονται, ακόμη και μέσα στην ίδια πρόταση, και συγχρόνως αλληλοδιαψεύδονται).

Οι ιστορίες είναι γραμμένες στην τοπική διάλεκτο, με πλήθος ιδιωματισμούς, τουρκικές και σλαβικές προσμείξεις, γι’ αυτό είναι γεγονός ότι δεν διαβάζονται απρόσκοπτα από έναν μη ντόπιο, καθώς μάλιστα το γλωσσάρι στο τέλος του βιβλίου είναι ατελέστατο. Αλλά αυτή ακριβώς η ιδιόλεκτος και το έθος της, που μιλάει σε πρώτο πρόσωπο για τα φοβερότερα πράγματα με αντιδραματικό τρόπο, σαν να είναι φυσικό να συμβαίνουν, προκαλεί το ρίγος του αναγνώστη για κάτι που το νιώθει πρωτογενές και ζοφερά αληθινό. Εχω μιλήσει στο βιβλίο μου Η ελιά και η φλαμουριά για την τάση αρκετών νέων πεζογράφων μας να χρησιμοποιούν στα έργα τους διαλεκτική γλώσσα και για το τι υποδηλώνει αυτό. Σε πολλούς το Αδελφομοίρι θα θυμίσει το Γκιακ του Παπαμάρκου. Υπάρχουν πράγματι ομοιότητες, έχουμε την ίδια τάση, εδώ όμως η πραγματικότητα που περιγράφεται είναι ασύγκριτα πιο περίπλοκη και οι ιστορίες έχουν μια εξέλιξη σε βάθος χρόνου, που μερικές φορές καλύπτει πολλές δεκαετίες, υποβάλλοντας τον στοχασμό γύρω από τις τροπές της τύχης στις ζωές των ανθρώπων και, τελικά, γύρω από τη ματαιότητα των ανθρώπινων παθών.

Πλήρης αλλαγή κλίματος τώρα. Η συλλογή διηγημάτων της γεννημένης το 1985 Αλεξάνδρας Κ* σε προϊδεάζει ήδη με τον τίτλο της, Πράγματα που σκέφτεται η Παρθένος Μαρία καπνίζοντας κρυφά στο μπάνιο (Πατάκης, 2023), για το τι θα διαβάσεις. Το ομότιτλο διήγημα, πρώτο της συλλογής, είναι μια τρόπον τινά μεταμοντέρνα αποκαθήλωση των κυρίαρχων μύθων για τη μητρότητα, που γίνεται με ύφος ψυχρό και τεχνικό, αλλά γι’ αυτό ακόμη πιο τσουχτερό. Ο,τι ακολουθεί ενισχύει την εντύπωση ότι έχουμε να κάνουμε με την ίσως πιο φρέσκια, ζωντανή και πρωτότυπη φωνή ανάμεσα στους νέους συγγραφείς μας. Θέματα όπως η σχέση κόρης – πατέρα, κόρης – μητέρας, τα συμβατικά ψέματα που ακολουθούν μια άχαρη σεξουαλική συνεύρεση, η κρυφή, ανεκπλήρωτη επιθυμία για ερωτική αναγνώριση, η οποία οδηγεί σε δίκαιες κατηγορίες, αλλά δίκαιες για τελείως διαφορετικό λόγο (βλέπε το αριστουργηματικό διήγημα «Ο κύριος Βλάχος δεν με παρενόχλησε ποτέ»), όλα αυτά και πολλά άλλα διερευνώνται με γλώσσα ευρηματική, παλλόμενη και αυθάδη, αλλά όχι προκλητική. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην αυθάδεια και την προκλητικότητα. Η δεύτερη, που τη συναντάμε τόσο συχνά στα σόσιαλ μίντια και, δυστυχώς, ολοένα πιο συχνά στο θέατρό μας, είναι ουσιαστικά αυτοαναφορική και ναρκισσιστική. Αντίθετα, η αυθάδεια που χαρακτηρίζει τη γλώσσα της Αλεξάνδρας Κ* είναι αυτό που είναι επειδή οι ανομολόγητες και απαγορευμένες αλήθειες που ξεσκεπάζει δεν μπορούν να εκφραστούν αποτελεσματικά με «κόσμιο» τρόπο.

Τι κοινό έχουν αυτά τα τόσο διαφορετικά βιβλία; Τι τα διαφοροποιεί από ελαφρώς προγενέστερα; Ισως οι ενδείξεις μιας καινούργιας, πιο ώριμης ευαισθησίας. Μιας ευαισθησίας πιο φιλοσοφημένης, για να το πω έτσι, από την οργίλη προηγούμενων δεκαετιών, αλλά και πιο τολμηρής από εκείνη που ακολούθησε. Το 1990 σημάδεψε μια τομή στην εξέλιξη της πεζογραφίας μας, με την ανάδειξη μιας ανήσυχης και ερευνητικής ατομικότητας. Η νέα καμπή που ίσως διαφαίνεται τώρα δεν είναι τόσο θεαματική και ριζική, ούτε σαφώς οριοθετημένη (συγγραφείς όπως ο Κατσουλάρης και ο Οικονόμου είχαν δώσει από πριν τέτοια δείγματα), είναι όμως σημαντική. Τη δεκαετία του 1990 το συγγραφικό εγώ απελευθερώθηκε από συλλογικούς μύθους και αποδύθηκε στην προσπάθεια μιας εκ νέου χαρτογράφησης του κόσμου με πιο προσωπική ματιά. Αν η υπόθεσή μου είναι σωστή, έχουμε τώρα τις απαρχές μιας εξέλιξης που, συνεχίζοντας εκείνη, προχωρεί στο υπέδαφος αυτού του κόσμου, καταγράφοντας τις υπόγειες δονήσεις από πραγματικότητες εξοβελισμένες από τον κυρίαρχο λόγο, τον παλιό και τον καινούργιο. Η ατομικότητα εδώ δεν οδηγεί στον, έστω κριτικό, αναχωρητισμό αλλά διεκδικεί δημόσιο βήμα για να αντιταχθεί στον κομφορμισμό, για να κοινολογήσει το ακοινολόγητο με τη δύναμη μιας αλήθειας που δεν είναι πια μόνο ιδιωτική.