Ενα εργαλείο μελέτης τόσο της λογοτεχνίας όσο και της κοινωνικής σκέψης είναι η διερεύνηση ενός μυθικού ή μυθοπλαστικού προσώπου, από τη στιγμή που γεννήθηκε στο «χαρτί» μέχρι σήμερα. Το είδαμε στον «Ιδαλγό της ιδέας» (Πόλις 2007), όπου η Αλεξάνδρα Σαμουήλ ιχνηλατούσε την παρουσία το Δον Κιχώτη στην ελληνική λογοτεχνία, το συναντήσαμε στην «Ανθεκτική εκκρεμότητα» (Gutenberg, 2022), όπου η Μαίρη Μικέ εντόπιζε την Πασιφάη στη νεοελληνική γραμματεία του 20ού αιώνα, το βλέπουμε τώρα στην Αγγέλα Καστρινάκη, η οποία πιάνει την Πηνελόπη και την ακολουθεί κατά πόδας.
Τι σημασία έχει μια τέτοια ιχνηλάτηση; Είναι ό,τι έκαναν -ήδη από την αρχαιότητα- οι θεατρικοί συγγραφείς, οι οποίοι δανείζονταν λ.χ. ομηρικά πρόσωπα και σκηνές, τα επεξεργάζονταν και τα ξαναπρόβαλλαν με τη λογική του 5ου π.Χ. αιώνα. Ανάλογα κι εδώ, ο Δον Κιχώτης, η Πασιφάη, η Πηνελόπη κ.ά. δημιουργήθηκαν σε ένα ιστορικό πλαίσιο, εξέφρασαν ένα κοινωνικοπολιτικό συγκείμενο και ανάχθηκαν σε σύμβολα, τα οποία σταδιακά πήραν πανανθρώπινες διαστάσεις. Αλλά συν τω χρόνω, καθώς οι εποχές αλλάζουν και οι νοοτροπίες εξελίσσονται, διαφοροποιείται και το πώς ο εκάστοτε χαρακτήρας προσλαμβάνεται και πώς επανακαθορίζεται στα νέα συμφραζόμενα.
Η Πηνελόπη, όπως ξεκίνησε από την ομηρική Οδύσσεια και παγιώθηκε στο πέρασμα των αιώνων, είναι ένα στερεοτυπικά γνωστό πρότυπο. Δίπλα στον ταξιδευτή και γυναικά Οδυσσέα, που εκπροσωπεί το άρρεν, η σύζυγός του είναι η «πιστή», υπομονετική γυναίκα, η οποία περιμένει τον άντρα της και ανθίσταται στις προτάσεις των μνηστήρων. Η πατριαρχική δομή υποδεικνύει τους ρόλους του αρσενικού και θηλυκού πόλου της οικογένειας, την ανδρική εξωστρέφεια και τη γυναικεία εσωστρέφεια. Το σύμβολο της Πηνελόπης είναι σταθερά διαχρονικό, με αποτέλεσμα να μετατρέπεται συχνά από κύριο όνομα σε προσηγορικό (Πηνελόπη = πιστή σύζυγος).
Η Αγγ. Καστρινάκη διερευνά σχεδόν με χρονολογική σειρά ποιήματα, μυθιστορήματα, διηγήματα, θεατρικά έργα, κινηματογραφικές ταινίες και τραγούδια των δύο τελευταίων αιώνων σε ένα είδος πολιτισμικής αναζήτησης της εξελισσόμενης πορείας της ηρωίδας. Με τον τρόπο αυτό παρουσιάζει τις μικρές αλλά προοδευτικές αλλαγές που επιφυλάσσουν στην Πηνελόπη Ελληνες και ξένοι συγγραφείς.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα η πιστή σύζυγος, που συχνά αποσιωπούνταν, φαίνεται σποραδικά να φλερτάρει, έστω και νοερά, που στην εσωστρέφειά της έχει διαφορετικές σκέψεις από αυτές που δείχνει, που όντως εκδηλώνει την άπιστή της διάθεση ερωτοτροπώντας με τους μνηστήρες, ή αντιθέτως που ηρωικά ανθίσταται στις επιθέσεις τους. Μια γυναίκα που έχει τη δική της σεξουαλικότητα, που υφαίνει όχι ένα πραγματικό σάβανο, αλλά τον ίδιο τον λόγο σε αέναους κύκλους και σε παλίμψηστες εκδοχές, που ασκεί κριτική στον Οδυσσέα, που αναλαμβάνει η ίδια επιχειρηματικές και διοικητικές θέσεις ή επιχειρεί το ταξίδι (το οποίο έως πρόσφατα ήταν χαρακτηριστικό μόνο του ομηρικού άρρενος ήρωα), που ενίοτε γίνεται βίαιη και επιθετική κ.λπ.
Τελικά, η Πηνελόπη γίνεται στην πένα της Αγγ. Καστρινάκη ο «δούρειος ίππος», για να ξεκλειδώσει τον τρόπο με τον οποίο η ελληνική και η παγκόσμια σκέψη βλέπει τα δύο φύλα, στην αντίστιξή της τόσο με τον Οδυσσέα όσο και με την Ελένη ή τις θεραπαινίδες της, αλλά και στη δική της πορεία από την εσώκλειστη, υπομονετική νοικοκυρά στην εξωστρεφή, αυτόβουλη παρουσία της. Από τον συντηρητικό 19ο αιώνα περνάμε στον 20ό, όπου το φλερτ και η απιστία είναι πιο συχνά, στις κατακτήσεις του γυναικείου φύλου και την πολιτική ανάδυσή του, μέχρι τα μεταπολεμικά χρόνια, όπου ο φεμινισμός φουσκώνει τα πανιά της Πηνελόπης και την ορθώνει ισοδύναμη με τον άντρα της, καμιά φορά κι ανώτερή του.
Το βιβλίο της καθηγήτριας Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης είναι γραμμένο με τη χρονική πραγμάτευση του θέματός της, γεγονός που δίνει τη δυνατότητα στην ίδια και στον αναγνώστη να συνομαδώσει τάσεις που εντοπίζονται μέσα στα κοινωνικά συμφραζόμενα κάθε εποχής. Είναι γραμμένο με αφηγηματικό τρόπο, χωρίς δυσνόητους όρους και βαριά θεωρία, αλλά με τη διάθεση να ξεδιπλώσει τον πυρήνα κάθε έργου το οποίο άμεσα ή έμμεσα παραπέμπει στην Ιθακήσια δέσποινα. Θεωρώ ωστόσο ότι λείπει ένα τελικό κεφάλαιο, όπου θα εξαχθούν συμπεράσματα και θα φανεί η δυναμική των μυριάδων υποπεριπτώσεων.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας