Ενα από τα πιο χαρακτηριστικά αξιοπερίεργα στις πολυκύμαντες τύχες που γνώρισαν οι κλασικοί της νεωτερικότητας τον τελευταίο αιώνα πρέπει να θεωρηθεί η αντιστροφή του ενδιαφέροντος για την καρτεσιανή φιλοσοφία: οι σύγχρονοι φιλόσοφοι και ιστορικοί της φιλοσοφίας, αφού επέκριναν όσο δριμύτερα μπορούσαν για ακραία θεμελιοκρατία την άλλοτε απαράκαμπτη γνωσιολογία του Ντεκάρτ, φάνηκε να την εγκαταλείπουν ολοσχερώς, για να στραφούν στην «προσωρινή» ηθική του, όπως την είχε σκιαγραφήσει ο ίδιος στον Λόγο περί της μεθόδου και στα Πάθη της ψυχής, εφαρμόζοντάς την πιο διαλογικά στις πολυάριθμες επιστολές του, ένα απάνθισμα από τις οποίες διαθέτουμε πλέον σε τούτη την άψογα επιμελημένη έκδοση (όπου βρίσκουμε και την τελευταία μετάφραση της πρόωρα χαμένης Βάνας Γρηγοροπούλου).
Η στροφή αυτή σήμανε ταυτόχρονα μια μετατόπιση από τη μορφή στο περιεχόμενο της καρτεσιανής φιλοσοφίας, στο οποίο η τελευταία μοιάζει να δικαιολογεί τις συγκαταβατικές κρίσεις του Χέγκελ για «παιδικότητα», «αφέλεια» και «λαϊκότητα» – στοιχεία που δεν είναι βέβαια ιδιάζοντα στον Ντεκάρτ, αλλά πρέπει να αποδοθούν εξίσου στην εποχή του και στην κατάστασή του ως πλάνητα λόγιου στη σπαραγμένη Ευρώπη του Τριακονταετούς Πολέμου. Τι απέγινε λοιπόν ο πάλαι ποτέ ιδρυτής των φιλοσοφικών Νέων Χρόνων, ο στοχαστής του cogito ergo sum, του «σκέφτομαι άρα υπάρχω», ο κήρυκας της καθολικής αμφιβολίας και καταστροφέας του Σχολαστικισμού;
Η σύντομη απάντηση είναι: παραμένει ακλόνητος στη θέση του, υπό τον όρο ότι θυμόμαστε πως ο Ντεκάρτ είχε πριν απ’ όλα ως αρχή του το Larvatus prodeo («προχωρώ μεταμφιεσμένος») – συνθήκη επιβίωσης σε έναν διανοητικά και πολιτικά ταραγμένο κόσμο. Γι’ αυτό και στην ηθική του, τη φιλοσοφική όσο και την εφαρμοσμένη, αυτός ο παθιασμένος επιστολογράφος και συζητητής, ο οποίος άλλωστε βάσισε την ίδια τη μεταφυσική του (δηλαδή ό,τι πιο βαρυσήμαντο και ριψοκίνδυνο μπορούσε να σκεφτεί και ν’ αρθρώσει κανείς το πρώτο μισό του 17ου αιώνα) σε μια ανταλλαγή Αντιρρήσεων και Απαντήσεων με επίλεκτους αναγνώστες του, φροντίζει να κρατά διακριτικά παρούσα, κάτω από την έντεχνη διατύπωση μάλλον κοινότοπων αξιωμάτων και πρακτικών συμβουλών, τον επαναστατικό χαρακτήρα του διανοητή που θέλει να ξαναπιάσει το σύμπαν από το μηδέν, καταλήγοντας σε ό,τι αργότερα έμελλε να αποθεωθεί ως «κοπερνίκεια στροφή» στη φιλοσοφία. Το cogito δεν θεμελιώνει απλώς την αλήθεια στη βεβαιότητα με στόχο να μας κάνει, μέσω της γνώσης, «σαν κύριους και κάτοχους της Φύσης», σύμφωνα με την αμφίσημη διακήρυξη του Ντεκάρτ που του στοίχισε την καταδίκη του από τους μεταγενέστερους, αλλά μετατρέπει το ίδιο το φιλοσοφείν σε μια διαλεκτική αυτοσχεσία ανάμεσα σε «θέσεις»: υποκείμενο και αντικείμενο, συγγραφέα και αναγνώστη, ομιλητή και ακροατή.
Αυτή η ενδογενώς ηθο-λογική διάσταση της πρώτης αρχής της θεωρητικής φιλοσοφίας απεικονίζεται στα τεχνικά συμφραζόμενα της πρακτικής λεγόμενης φιλοσοφίας ως αρετή της γενναιοφροσύνης («αρετή δεύτερου επιπέδου» ή «αρετή αρετών» την ονομάζει προσφυώς ο Στέλιος Βιρβιδάκης στο εξαιρετικό του Επίμετρο, σελ. 196) ή της αποφασιστικότητας, με την οποία ο άνθρωπος, λέει ο Ντεκάρτ, «υπολήπτεται δικαίως τον εαυτό του στον ύψιστο βαθμό» εφόσον έχει ως γνώμονα της συμπεριφοράς του την ελεύθερη βούλησή του και την ακολουθεί σταθερά με βάση ό,τι κρίνει κατά περίπτωση ορθό, ανεξάρτητα από το αν ενδεχομένως σφάλλει.
Ο Ντεκάρτ (σελ. 66) θεωρεί μάλιστα ότι «είναι η σταθερότητα αυτής της αποφασιστικότητας που θα πρέπει να εκλαμβάνεται ως η αρετή, παρότι δεν ξέρω να την εξήγησε κανένας ποτέ έτσι, αλλά τη διαίρεσαν σε πολλά είδη στα οποία έδωσαν διάφορα ονόματα». Η καρτεσιανή οπτική, μετα-λογική στη θεωρία της, είναι και μετα-ηθική στην πρακτική της: στραμμένη σε μια μη εμπειρική σφαίρα καθαρών μέσων, για την οποία οι σκοποί είναι αδιάφοροι (κατά κανόνα, περιμένει κανείς να ταυτίζονται με τα καθιερωμένα ήθη και έθιμα του εκάστοτε τόπου και χρόνου), όπως και για το cogito δεν έχει σημασία αν μετά το ergo θα ακολουθήσει το sum της ύπαρξης, το non sum της ανυπαρξίας ή οτιδήποτε ενδιάμεσο. Αυτός ο Ντεκάρτ, «λογικός» και «κενός» για το αριστοτελικό βλέμμα ενός Χέγκελ, απαρασάλευτα ουμανιστής στα πεπραγμένα του και απελπιστικά αγνωστικιστής κάτω από τις μάσκες του, είναι ίσως ο Ντεκάρτ που αξίζει να ξεθαφτεί και πάλι σήμερα, μαζί με την απωθημένη modernité του.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας