Ο βραβευμένος Γκεόργκι Γκοσποντίνοφ, από τους πλέον μεταφρασμένους Βούλγαρους συγγραφείς –κάθε του βιβλίο, στιγμή μεγάλου αλτρουισμού, χάρη και στον «Ικαρο» και στην Αλεξάνδρα Ιωαννίδου–, στρέφει σε πρώτο επίπεδο ανάγνωσης το συγγραφικό στόχαστρο στους ασθενείς με Αλτσχάιμερ, όλους όσοι σταδιακά ξεχνούν όσα ο βίος τούς έχει μάθει, όλα όσα ξέρουν, όλα όσα έχουν περάσει, συμβάντα, γεγονότα, πάθη, τους πόθους που κάποτε τους είχαν οιστρηλατήσει, τα παρελθόντα και τα παρόντα, τα φώτα στο ίδιο τους το κορμί κάποιος «τα έχει σβήσει». Ζουν εκτός τόπου και χρόνου, ζουν μια κατάδική τους ζωή, πρόσφυγες του χρόνου.
Σε δεύτερο επίπεδο, υπάρχει ο αφηγητής, επαγγελλόμενος τον συγγραφέα, ο οποίος συναντά τον Γκαουστίν, έναν περιπλανώμενο στον χρόνο ταξιδιώτη. Ζει αυτός εκτός σύγχρονης και συγχρονικής πραγματικότητας, φωνές, σιωπές, αισθήσεις, εποχές συμφύρονται κυριολεκτικά στο μυαλό, ένας πρόσφυγας του χρόνου κι αυτός.
Η κοινή τους αγάπη για τη γραφή και τη συγγραφή, η κοινή τους έγνοια για το παρελθόν, τον απολεσθέντα χρόνο, τους οδηγεί στην απόφαση να ιδρύσουν μια «κλινική για το παρελθόν», ένα ίδρυμα που να προσφέρει πρωτότυπη, καινοφανή θεραπεία για τους πάσχοντες από Αλτσχάιμερ. Κάθε όροφος της κλινικής εξεικονίζει και λεπτομερώς αναπαράγει μια δεκαετία του 20ού αιώνα, της «εποχής των άκρων», αρχής γενομένης από τη δεκαετία του 1940 και, όσο η κλινική επεκτείνεται χωρικά, οι δεκαετίες 1950-1990 καταλαμβάνουν τον όροφό τους. Οι ασθενείς, από όροφο σε όροφο, από δεκαετία σε δεκαετία, απελευθερώνουν τις αναμνήσεις τους, το παρελθόν, η Ιστορία και οι μικροϊστορίες συγκροτούν και συστήνουν έναν μεγάλο προβολέα των εικόνων του μέλλοντος, ενός επέκεινα που απαιτεί όλα όσα θα έπρεπε να είχαν τεθεί ως ερωτήματα στο παρελθόν. Εξάλλου, το παρελθόν είναι κεκτημένο ή μήπως διηνεκής ερωτηματοθεσία; Και, έπειτα, μήπως τίποτα δεν είναι περισσότερο απρόβλεπτο από το παρελθόν;
Ο Γκοσποντίνοφ, μέσω μιας αφήγησης αποσπασματικής, μέσω πολλαπλών εγκιβωτισμένων αφηγήσεων στα πέντε κεφάλαια και στον έναν επίλογο του ανά χείρας, μέσω σκίτσων-εικόνων που συνδιαλέγονται με την κειμενική επιφάνεια –εμ-παθώς μεταφρασμένη από την Αλεξάνδρα Ιωαννίδου–, συνθέτει ένα μυθιστόρημα για τη μνημονική σκευή ως δεξαμενή διαπίστευσης ταυτοτήτων –ιδού το τρίτο επίπεδο του εγχειρήματος–, συνθέτει ένα μυθιστόρημα φιλάνθρωπο – άλλωστε, τίποτα το ανθρώπινο δεν του είναι ξένο. Μέσα από την περιήγηση από δεκαετία σε δεκαετία και από χώρα σε χώρα –με εύρημα συγγραφικό, χάριν βεβαίως αναγνωστικής απολαύσεως, ένα «δημοψήφισμα για το παρελθόν», με ένα από τα προτάγματα να συνίσταται στο να καλείται η Ευρώπη να επιλέξει το παρελθόν της–, πρώτα στη Βουλγαρία, ύστερα στη Γαλλία, στην Ισπανία, στην Πορτογαλία, στη Σουηδία, στη Δανία, στην Τσεχία, στην Πολωνία, στη Ρουμανία, στην Αυστρία –Βιέννη, «μια μεθοριακή πόλη στη ζώνη της ευτυχίας»…–, στη Γερμανία, θηλάζουμε, μαζί με τον συγγραφέα του Περί φυσικής της μελαγχολίας, τη μελαγχολία της Ιστορίας, στιγμές από την καθημερινότητα και τα ρετάλια της, άλεκτες σιωπές, καλά κρυμμένα μυστικά και ντοκουμέντα, μνήμες πολέμου, την απόλυτη φρίκη του Αουσβιτς, του Ολοκαυτώματος, σχέσεις που θρέφουν, πράγματα ορφανά, έρωτες ακυρωμένους, πανδαισίες άσκοπων διαδρομών, ενθουσιασμούς ορμητικών ανατροπών, κυρίως και πρωτίστως: αναμνήσεις από τα μελλοντικά, ελπίδες για τα περασμένα.
Η ατομική απώλεια της μνήμης, λέει ο συγγραφέας του Φυσικού μυθιστορήματος, η συλλογική αμνησία γεωργεί την ιδεολογική χρήση της Ιστορίας και της μνήμης –«θυμάμαι για να κρατώ το παρελθόν στο παρελθόν», με τα λόγια του Γκαουστίν. Επομένως, επείγει: «Θυμάμαι για να κρατάω το παρελθόν στο παρελθόν», τον Γκαουστίν. Μήπως αν δεν θέτουμε ένα δικό μας «γιατί» στη ζωή, για να παραφράσω τον Νίτσε, μήπως τότε μπορούμε να αποδεχτούμε οποιοδήποτε «πώς», σκέφτομαι διαβάζοντας Γκοσποντίνοφ – εξάλλου, είναι γνωστό, η κατορθωμένη λογοτεχνία θέτει ερωτήματα, η κακή τα απαντά.
Το παρελθόν, πάλι, μπορεί μέσω της σκηνοθεσίας της ζωής εκ νέου να βιωθεί; Αλλά «το παρελθόν δεν υπάρχει πλέον, το μέλλον δεν υπάρχει ακόμα», παραθέτει Ιερό Αυγουστίνο ο Γκοσποντίνοφ. Και λίγο πριν από την κατακλείδα αυτού του συγκλονιστικού κειμένου –διαβάζεται σαν σώμα φλογερό– ρωτά και μας ρωτά: «Μήπως όλ’ αυτά με το επερχόμενο παρελθόν έχουν ήδη συμβεί ή μήπως αρχίζουν αύριο…», με τα αποσιωπητικά να εγκυμονούν τόσες πιθανότητες. Ενα είναι σίγουρο: η μνήμη είναι η μόνη αληθινή μας ιδιοκτησία, χρονοκαταφύγιο για τον καθένα μας, όπως το ανά χείρας βιβλίο, που θα μπορούσε να διαβαστεί –ορίστε άλλο ένα επίπεδο ανάγνωσης– και ως πολυεπίπεδη μυθ-ιστορία της Ευρώπης τον 20ό αιώνα.
