Διαδρομές μιας σπουδαίας γυναίκας

Οσοι παρακολουθούμε τις ελληνικές σπουδές σε διεθνές επίπεδο γνωρίζουμε καλά ότι η Αρτεμις Λεοντή, καθηγήτρια Νέων Ελληνικών στην έδρα του Τμήματος Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, είναι μια ακούραστη μελετήτρια της ελληνικής λογοτεχνίας και έχει να επιδείξει αξιοζήλευτες εργασίες που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεματικών και αναζητήσεων. Ας αναφέρουμε ενδεικτικά το παλιότερο βιβλίο της Τοπογραφίες ελληνισμού, Χαρτογραφώντας την πατρίδα, αλλά και τον τόμο στον οποίο μετείχε ως συνεπιμελήτρια «Η Ιθάκες τι σημαίνουν», Αναγνώσεις στον Καβάφη.

Οταν το 2019 εκδόθηκε στα αγγλικά το βιβλίο της για την Εύα Πάλμερ-Σικελιανού (Eva Palmer Sikelianos: A life in ruins, Princeton University Press), είχα σπεύσει να το προμηθευτώ λόγω του προσωπικού ενδιαφέροντός μου για όλα εκείνα τα φωτισμένα πνεύματα τα οποία μέσα στους αιώνες διαμόρφωσαν το πνευματικό ρεύμα που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε εν συνόψει και ίσως αναχρονιστικά «φιλελληνισμό». Γιατί ο φιλελληνισμός, αν τον ορίσουμε υπό αυτή την ευρύτερη έννοια, εντέλει εκτείνεται πέρα από εποχές και ιστορικές συγκυρίες: είναι ένα όραμα για τον άνθρωπο που βασίζεται στις αρχές που έθεσε ο κλασικός πολιτισμός, μια πίστη στις δυνάμεις του ανθρώπου να βρει τη θέση του μέσα στον κόσμο μέσα από την τέχνη, τη γνώση, την επιστήμη και τη φιλοσοφία, τον έρωτα και την ομορφιά. Αυτό το όραμα, από την αρχαία Ελλάδα, σαν μια σπίθα, κατόρθωσε να επιβιώσει στον χριστιανικό Μεσαίωνα, για να κυριαρχήσει στη συνέχεια στην Αναγέννηση, για να διαμορφώσει τον νεότερο κόσμο, για να επιδράσει στον Διαφωτισμό, για να οδηγήσει στις φιλελεύθερες κινήσεις του 19ου αι., μεταξύ των οποίων και η Ελληνική Επανάσταση, για να φτάσει στον 20ό αι. και να φέρει στον τόπο μας, σαν φτερωτά πουλιά, λαμπρά μυαλά σαν την Εύα Πάλμερ, μαζί με τόσους άλλους που λάτρεψαν και λατρεύουν ακόμη την Ελλάδα για αυτό που πραγματικά είναι: όχι ένας τόπος, αλλά μια ιδέα που μπορεί να οδηγήσει κάποτε στην αρετή και τη δικαιοσύνη, στην πνευματική ελευθερία.

Η πρόσφατη μετάφραση του έργου της Αρτέμιδος Λεοντή για την Πάλμερ-Σικελιανού γνωρίζει στο ελληνικό κοινό μια προσωπικότητα για την οποία όλοι έχουμε κάτι ακούσει, κυρίως όσον αφορά τον ρόλο της στις Δελφικές Εορτές και την αφοσίωσή της στην αναβίωση του αρχαίου πνεύματος, κανείς ίσως όμως δεν μπορεί να φανταστεί το εύρος των ιδεών και των δράσεών της. Η Λεοντή, έπειτα από πολυετείς έρευνες σε αρχειακό υλικό, κατόρθωσε να ρίξει φως σε όψεις άγνωστες, να εντάξει την Πάλμερ σε ένα άκρως ενδιαφέρον ιστορικό πλαίσιο. Βρισκόμαστε στις αρχές του 20ού αι., στην εποχή κατά την οποία η Ελλάδα στροβιλίζεται στη δίνη ενός κόσμου που αλλάζει. Η Εύα Πάλμερ παντρεύεται τον Σικελιανό το 1907 και επιστρέφει στην Αμερική το 1933, έχοντας καταστραφεί οικονομικά λόγω της χρηματοδότησης των δράσεων που είχαν στόχο την αναβίωση του αρχαίου πνεύματος. Τι συνέβη μέσα σε αυτά τα χρόνια; Σχεδόν τα πάντα. Πόλεμοι, πνευματικές ζυμώσεις και κυρίως η κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας με την τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής. Το όραμα της Πάλμερ ήταν ίσως το μόνο που οδηγούσε στο φως, πέρα από τις συνθήκες, πέρα από τις δοκιμασίες, αφού έδειχνε τον δρόμο προς την άλλη Ελλάδα, την Ελλάδα του πνεύματος, που υπάρχει πέρα από πολιτικά και εθνικά οράματα. Η Πάλμερ ήταν μια σύγχρονη αρχαία Ελληνίδα, όσο κι αν αυτό φαντάζει παράδοξο. Πρότεινε μια μέθοδο: να βρούμε τις ρίζες του ανθρώπινου πολιτισμού βιώνοντάς τον κάθε μέρα, κάθε ώρα. Υπήρξε η ζώσα Σαπφώ, υπήρξε η υφάντρια, υπήρξε εκείνη που έδωσε ξανά ζωή στις αρχαίες μελωδίες, υπήρξε εκείνη που έδωσε πνοή στον πανανθρώπινο λόγο των τραγικών, υπήρξε η συγγραφέας που στοχαζόταν για να κατακτήσει την αυτογνωσία, αδιάκοπα, ακούραστα, παρά τις θύελλες και τους ολέθρους.

Για εμένα προσωπικά το βιβλίο της Αρτέμιδος Λεοντή υπήρξε μια αποκάλυψη σε έναν κόσμο γεμάτο ομορφιά. Υποδειγματική επιστημονική μελέτη που συγχρόνως μπορεί να απευθύνεται σε όλους τους αναγνώστες και όχι μόνο σε ένα ειδικό κοινό. Μια συναρπαστική αφήγηση που έχει τη γοητεία ενός ιστορικού μυθιστορήματος και τη λεπτομέρεια ενός ψηφιδωτού.