«Είπε, μα δεν τινάχτηκε η καρδιά στο αντραλεμένο στήθος. / Αχνιζε ακόμα μες στ’ αρθούνια του της νιοσφαγής ο χόχλος, / κι ακόμα τη γυναίκα του βιγλάει στα νέα κορμιά μπλεγμένη» (Α 108-110): Στους τρεις αυτούς στίχους της καζαντζακικής «Οδύσειας» ο αναγνώστης πιθανόν θα έχει ήδη εντοπίσει πέντε άγνωστες λέξεις (αντραλεμένο, αρθούνια, νιοσφαγής, χόχλος, βιγλάει), με αποτέλεσμα να βλέπει γλωσσικά τείχη να ορθώνονται μπροστά του, τείχη που τον εμποδίζουν στην απρόσκοπτη ανάγνωση και κατανόηση του πολύστιχου αυτού έπους.
Ως τώρα, θα μπορούσε μόνο να συμβουλευτεί το γλωσσάρι που ο ίδιος ο Νίκος Καζαντζάκης είχε τοποθετήσει στο τέλος της πρώτης έκδοσης, το 1938. Ή να καταφύγει σε λεξιλογικούς αρωγούς, όπως τον Παντελή Πρεβελάκη, ο οποίος είχε συντάξει κι αυτός έναν βοηθητικό κατάλογο λέξεων. Ή πιο εμβριθώς να ψάξει φιλολογικές και γλωσσολογικές μελέτες για τη γλώσσα του Κρήτα συγγραφέα, από τον Αιμίλιο Χουρμούζιο, τον Βασίλειο Λαούρδα, τον Νικόλαο Ανδριώτη, τον Βασίλειο Μανδηλαρά, τον Θανάση Πετσάλη-Διομήδη, τον Αγαπητό Τσομπανάκη και την Ελευθερία Γιακουμάκη έως την Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, τον Alexander Sideras, τον Εμμανουήλ Κριαρά, τον Νίκο Μαθιουδάκη και τον Χριστόφορο Χαραλαμπάκη.
Τώρα, όμως, στον προκείμενο πολυσέλιδο τόμο μπορεί κανείς να βρει συγκεντρωμένα 15.000 λήμματα που περιλαμβάνουν σπάνιες, διαλεκτικές, νεότευκτες ή σημασιολογικά ιδιαίτερες λέξεις. Κι αυτός ο γλωσσικός οδηγός καλύπτει όχι μόνο την εξεζητημένη «Οδύσσεια», αλλά και τα μυθιστορήματα, τα ταξιδιωτικά, τα θεατρικά και λοιπά βιβλία του Ν. Καζαντζάκη, όπως και μερικά άλλα μεμονωμένα κείμενά του ή τις μεταφράσεις του. Επομένως, μια τέτοια τιτάνια προσπάθεια είναι χρήσιμη τόσο για τον απλό αναγνώστη, που θέλει άμεσες πληροφορίες, όσο και για τον ενεργό καζαντζακιστή αλλά και τον επίμονο μεταφραστή, που θα μπορεί να καταλάβει εύκολα και γρήγορα το νόημα και τη χρήση της εκάστοτε λέξης μέσα στα καζαντζακικά συμφραζόμενα.
Η αλήθεια είναι ότι η γλώσσα του Καζαντζάκη είναι τεχνητή. Ποτέ δεν υπήρξε, ούτε στον προφορικό ούτε στον γραπτό λόγο, έξω από την καζαντζακική ιδιόλεκτο. Είναι ένα συμπίλημα –πάνω στο δημοτικό της υπόβαθρο– πολλών κρητικών και άλλων διαλεκτικών λέξεων, αλλά και νεόπλαστων τύπων που κατασκεύασε αναλογικά ο ίδιος ο συγγραφέας. Ο τελευταίος, υπέρμαχος της υπερβολής σε όλες της τις εκφάνσεις, αναζήτησε τη σπάνια λέξη, έφτιαξε δικές του σύνθετες και πολυσύνθετες, τέντωσε το εκφραστικό του όργανο όσο μπορούσε, λιγότερο στα πεζά του κείμενα και περισσότερο στα ποιητικά. Η «Οδύσεια» λ.χ. με τον δεκαεπτασύλλαβο στίχο της ήταν πρόσφορη να ενσωματώσει απρόσμενους πολυσύλλαβους και ασυνήθιστους τύπους, γραμματικά και σημασιολογικά καινοφανείς, και γι’ αυτό ο ποιητής έχυσε στο καλούπι της τα ευρήματα από τις λεξιθηρικές του αναζητήσεις και τις λεξιπλαστικές του απόπειρες.
Το γλωσσάρι του Β. Γεώργα έρχεται να οργανώσει όλο αυτό το υλικό σε αλφαβητική σειρά, ώστε ο οποιοσδήποτε να προσπελάζει το καζαντζακικό σώμα με μεγαλύτερη άνεση. Σε κάθε λήμμα δίνεται η σημασία της λέξης και η παραπομπή της στο συγκεκριμένο έργο όπου συναντάται, με μικρό απόσπασμα μάλιστα, ώστε να φαίνεται ακριβώς το νόημά της, ενώ προστίθεται και η ετυμολογία της. Δεν λείπουν λήμματα με κύρια ονόματα (ανθρωπωνύμια, τοπωνύμια κ.λπ.) και ιδιαίτερα λεκτικά σύνολα που αποδίδουν περιφραστικά μία σημασία.
Θα περίμενα, ωστόσο, ειδικά λόγω της ιδιότυπης πολυσυλλεκτικής γραφής του Ν. Καζαντζάκη, να υπάρχουν και ενδείξεις για την προέλευση κάθε λέξης, αν είναι δηλαδή διαλεκτική (και από ποιο μέρος και κείμενο αντλημένη), ή αν είναι νεολογισμός του ίδιου του στοχαστή συγγραφέα.
Το «Γλωσσάρι στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη» είναι έργο ζωής, που αποδελτιώνει, ερμηνεύει και ταξινομεί έναν μεγάλο πλούτο λέξεων, και γι’ αυτό είναι χρήσιμο, τόσο από λογοτεχνική άποψη, ως βοήθημα δηλαδή στην ανάγνωση του «Ζορμπά» ή των «Τερτσινών», αλλά και γλωσσολογική, ως βάση για περαιτέρω διερεύνηση της δημοτικής και διαλεκτικής μας παράδοσης.
