Χαρτογραφώντας τον θεατρικό νεοελληνικό μονόλογο

Πολύ πρόσφατα, χάρη και στις άοκνες προσπάθειες των εκδόσεων Σοκόλη στον χώρο της σύγχρονης θεατρολογίας, το θέατρό μας απέκτησε μια μονογραφία-οδηγό στην πορεία αξιολόγησής του. Το βιβλίο της αναπληρώτριας καθηγήτριας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών της Πάτρας, Λίνας Ρόζη, εξετάζει ένα φαινόμενο το οποίο έχει γίνει ορατό εδώ και χρόνια από την κριτική και το κοινό: την κατακόρυφη αύξηση σε αριθμό και ποιότητα θεατρικών έργων, που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «μονόλογοι». Η αύξηση αυτή συνοδεύεται από ανάλογη εντυπωσιακή αύξηση του αριθμού των παραστάσεων, οι οποίες στηρίζονται σε μια αντίστοιχη μονοπρόσωπη σχέση του/της ενός/μίας ηθοποιού με το κοινό.

Πράγματι, όπως παρατηρεί η ερευνήτρια στον πρόλογό της, σταδιακά και καθ΄ όλη τη διάρκεια των μεταπολεμικών χρόνων, με ιδιαίτερη έμφαση μάλιστα μετά τη δεκαετία του ’90, το ελληνικό θέατρο απέκτησε μια ρεπερτοριακή σκηνή που αφιερώθηκε σε πλήθος θεατρικών μονολόγων και η οποία συχνά μάλιστα γνώρισε σημαντική καλλιτεχνική και εμπορική επιτυχία. Η μονογραφία στοχεύει επομένως να εξετάσει κριτικά, να εντάξει στο κατάλληλο ιστορικό και θεωρητικό πλαίσιο, να αναλύσει δραματολογικά και να κατηγοριοποιήσει θεματικά αυτόν τον μεγάλο αριθμό έργων, τα οποία μπορούν να ενταχθούν στην παραπάνω «σκηνή». Για να επιτύχει τους παραπάνω στόχους, ακολουθεί μεθοδολογικά μια επαγωγική διαδικασία, η οποία φέρνει την έρευνα από τις εξωτερικές στοιβάδες του αντικειμένου, προς τις εσωτερικές, βαθύτερες και αναλυτικότερες οπτικές του.

Η μονογραφία αναπτύσσεται σε τέσσερα κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο ασχολείται με τη σύνθετη υπόθεση της ορολογίας και της θεωρητικής εμπέδωσης του μονολόγου στα συμφραζόμενα της διεθνούς βιβλιογραφίας. Οπως γίνεται φανερό, ο όρος με τον οποίο συνήθως περιγράφουμε αυτού του είδους τη θεατρική παραγωγή αποδεικνύεται ιδιαίτερα πολυσήμαντος στην πράξη και θεωρία του θεάτρου. Κατ’ αρχάς, ο μονόλογος, ιστορικά, αναπτύσσεται από το αρχικό δραματουργικό εύρημα του «κατ’ ιδίαν» ή «κατά μέρος» λόγου, σε ξεχωριστό θεατρικό είδος με τις δικές του θεωρητικές συνιστώσες. Οπως σημειώνει η ερευνήτρια, ο μονόλογος αναγνωρίζεται πλέον ομόφωνα από ιστορικούς και θεωρητικούς του θεάτρου ως μία από τις πλέον σημαίνουσες εκδοχές της σύγχρονης θεατρικής γραφής, ενώ η ανάπτυξή του αποδέχεται πλήθος ερμηνειών, που κυμαίνονται από την «κρίση του δράματος», μέχρι πιο πρακτικούς και οικονομικούς λόγους και γενικότερες τάσεις του σύγχρονου θεάτρου. Με αυτόν τον τρόπο διεθνώς -και με πιθανή αφετηρία τη δραματουργία του Μπέκετ-, η μονολογική φόρμα γίνεται ολοένα και περισσότερο αισθητή στον χώρο της σύγχρονης δραματουργίας και αποκτά τις διαστάσεις της μονολογικής αφήγησης, της μονοπρόσωπης παραστατικότητας, της μεταδραματικής και μεταμοντέρνας εκδοχής του υποκειμένου ενώπιον μιας προσωπικής ή και ιστορικής μαρτυρίας κ.ά.

Τα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου είναι αφιερωμένα στην «ελληνική περίπτωση». Εχοντας θέσει τις βάσεις για την παραπέρα μελέτη της, η συγγραφέας στρέφεται αμέσως μετά στην παρουσία της μονολογικής φόρμας στο μεταπολεμικό ελληνικό θέατρο και ιδιαίτερα μετά το 1990. Το πρώτο στοιχείο που αποκαλύπτεται από την έρευνά της είναι η ίδια η σημασία του αντικειμένου, καθώς, όπως προκύπτει, μπορούμε να ανιχνεύσουμε στον μονόλογο πολλές από τις κεντρικές κατευθύνσεις της σύγχρονης ελληνικής θεατρικής γραφής εν γένει. Η μονογραφία εξετάζει γι’ αυτό τη διαδρομή του μονολόγου στο μεταπολεμικό ελληνικό θέατρο, ανιχνεύοντας τα βασικά γνωρίσματά του και διερευνώντας την πρόσληψή του από την κριτική και το κοινό. Στο τέλος, καταλήγει να προτείνει μια ταξινόμηση των ελληνικών μονολογικών έργων με βάση τόσο καθαρά μορφολογικά κριτήρια όσο και κοινές θεματικές τους.

Προχωρώντας παραπέρα στην ανάλυση των κατηγοριών ταξινόμησης, στο τρίτο κεφάλαιο, η μονογραφία εξετάζει εν πρώτοις κείμενα που αποτελούν παραδείγματα σύγχρονων τάσεων της θεατρικής γραφής, με εξέχοντα ανάμεσά τους όσα επικεντρώνονται στις διακειμενικές μεταφορές μυθικών μορφών και όσα κινούνται ποιητικά ανάμεσα στα δύο είδη του δραματικού μονολόγου και του μονολογικού θεάτρου. Το τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο της μονογραφίας εξετάζει από τη μεριά του έργα τα οποία, ακόμα κι αν παρουσιάζουν διαφορές ως προς τη μορφολογία τους, κεντρώνονται γύρω από την ανάπτυξη της «μαρτυρίας» και, μέσω αυτής, στην αποκάλυψη ενός υποκειμένου, το οποίο συχνά αποσιωπάται ή εξαφανίζεται στα μεγάλα πολιτικά συστήματα του σήμερα ή στα μεγάλα αφηγήματα του παρελθόντος.

Μετά την αναλυτική και συστηματική αυτή καταγραφή, η μονογραφία της Ρόζη εκβάλλει στην επιλογική επίθεση μιας σειράς ερωτημάτων, τα οποία στοχεύουν να ωθήσουν την έρευνα παραπέρα. Τα βασικά ερωτήματα σχετίζονται με την ερμηνεία της επιτυχίας των μονολόγων, η οποία πιθανόν οφείλεται σε λόγους αναζήτησης μιας εθνικής ταυτότητας, όσο και με την υπόθεση μιας νέας ιστορικής προοπτικής, που αναπτύσσεται αναφορικά με θέματα μέχρι πρότινος επισήμως αποσιωπημένα.

Το βιβλίο ολοκληρώνεται με πλούσια βιβλιογραφία και χρήσιμα, αναλυτικά ευρετήρια, ενώ η ίδια η επιμέλεια της έκδοσης έχει παραδώσει στην κοινότητα ένα βιβλίο αισθητικά και γλωσσικά άρτιο.

Η μονογραφία της Ρόζη αποτελεί πόρισμα ενδελεχούς επιστημονικής έρευνας πάνω σε ένα ακόμα ρευστό και συνεχώς διαμορφούμενο πεδίο. Εχει επιτύχει να διατηρήσει την αναγκαία νηφάλια και κριτική απόσταση από το αντικείμενό της, την ίδια στιγμή που με τη ζωντανή και καίρια γλώσσα της επιτρέπει την πρόσβαση ακόμα και στους λιγότερο ειδικούς. Με την παρούσα εργασία της Λίνας Ρόζη, η Θεατρολογία μας κατέστη πολλαπλώς πλουσιότερη.