«Φαίνεται ότι οι γλώσσες έχουν μεγαλύτερη
έφεση στον διάλογο απ’ ό,τι οι χρήστες τους» Β.Α.
Από τα πρώτα χρονογραφήματα στις Εικόνες της μικρής Ελλάδας του 1968, ειδικός συνεργάτης της Monde σε θέματα σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στο Παρίσι του ταραγμένου 1969! Ωστόσο το μυθιστορηματικό άλμα ενός χαρισματικού «μικρού Ελληνα» δεν σταμάτησε εκεί. Ακολούθησε μια πρωτόγνωρη, φρενήρης συγγραφική και καλλιτεχνική πορεία που έληξε μόλις προχθές, όταν ο προσφιλής συγγραφέας με το χαμηλό προφίλ και το γέλιο στο πρόσωπο, Βασίλης Αλεξάκης, έφυγε από κοντά μας με τον τρόπο που ήξερε καλύτερα από όλους: παλεύοντας μέχρι το τέλος με τις λέξεις.
Στα περισσότερα από πενήντα χρόνια της δημιουργικής του πορείας χώρεσαν τα πάντα: πεζά και θεατρικά στην ελληνική και τη γαλλική γλώσσα, ταινίες μικρού (Είμαι κουρασμένος, 1982) και μεγάλου μήκους [Οι Αθηναίοι (1990)], τηλεταινίες [Ο Νέστωρ Χαρμίδης περνά στην επίθεση (1984), Το τραπέζι (1989)], ραδιοσκηνοθεσίες [Χαρούμενη επέτειος (1986), Ο άλλος (1989)], συλλογές χιουμοριστικού σκίτσου και, φυσικά, δεκάδες βιβλία πεζογραφίας: διηγήματα [Η σκιά του Λεωνίδα (1984), Ο μπαμπάς (1997), Το μυστικό του κίτρινου τάπητα (2000)] και κυρίως μυθιστορήματα, το είδος στο οποίο ο χαρισματικός αφηγητής αισθανόταν πιο άνετα.
Στην αφετηρία των βιβλίων του η ίδια η πραγματικότητα και η εντατική παρατήρηση της καθημερινότητας ή, συχνότερα, μια αυτοβιογραφική αφορμή. Θολές μνήμες και μακρινές αναμνήσεις με τον φυσικότερο τρόπο αρχίζουν να μεγεθύνονται, να εμπλουτίζονται από διαδοχικές εμπειρίες και τον φιλοσοφικό ή τον πολιτικό σχολιασμό, μέχρι που σχεδόν ανεπαίσθητα διασχίζουν το όριο, αποκτώντας τις αλλόκοτες διαστάσεις της μυθοπλασίας.
Γραμμένα στα γαλλικά και ξαναγραμμένα ή μεταφρασμένα στα ελληνικά, τα μυθιστορήματά του επιστρέφουν στα ίδια υπαρξιακά θέματα: τα πολλά πρόσωπα του έρωτα και η έννοια της πατρίδας, η μνήμη και η λήθη, ο θάνατος και η γλώσσα. Η διεργασία του πένθους τροφοδοτεί τη γραφή του: από τον θρήνο για την ερωτική απώλεια στο θρυλικό Τάλγκο (1982), το πρώτο του βιβλίο στη μητρική γλώσσα [μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο ως Ξαφνικός έρωτας από τον Γιώργο Τσεμπερόπουλο (1984)], στη νοσταλγική αναπόληση της μητέρας στο Θα σε ξεχνάω κάθε μέρα (2005) ή τον θάνατο του επί σαράντα χρόνια εκδότη του στο πρόσφατο Κλαρινέτο (2015/2016) που συνδυάζεται με την απότομη προσγείωση του συγγραφέα στην Ελλάδα της κρίσης.
Ομως καμία απουσία δεν συγκρίνεται με τη νοσταλγία του άλλου τόπου. Ο Vassilis στη Γαλλία επιμένει να ονομάζεται μετανάστης και αναπολεί την Ελλάδα, ο Βασίλης στην Αθήνα ή την Τήνο ονειρεύεται το Παρίσι. Δύο πατρίδες, δύο κουλτούρες, δύο εν τέλει ζωές και δύο δυνατότητες για να εκφραστεί αυτός ο αέναος επαμφοτερισμός είναι φυσικό να δημιουργούν έντονο προβληματισμό για τη δομή, τη λειτουργία, την προϊστορία ή και τις δυνατότητες της γλώσσας. Καθόλου τυχαία, Η μητρική γλώσσα (1995), οι βραβευμένες με Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος Ξένες λέξεις (2002/2003) και Η πρώτη λέξη (2010/2011) συνιστούν μιαν άτυπη τριλογία με μεγάλο πρωταγωνιστή την ίδια τη γλώσσα!
Γράφοντας άνετα και στις δύο γλώσσες, πότε αρχίζοντας από τη μία και πότε από την άλλη, πριν αυτομεταφραστεί, ο Αλεξάκης δεν μοιάζει διχασμένος ανάμεσα σε δύο αντινομικές γλωσσικές πραγματικότητες, αλλά αντίθετα φαίνεται να αισθάνεται άνετα στον γλωσσικό κοσμοπολιτισμό του. Σ’ αυτόν τον κοσμοπολιτισμό που αναζητά την πανανθρώπινη ομοιότητα και όχι τη διαφορά, οφείλεται και η αριστερών καταβολών πυρέσσουσα συνείδησή του, που παρέμεινε ατράνταχτα καταγγελτική απέναντι στον εθνικισμό, την ακροδεξιά, τους κλυδωνισμούς του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, αλλά και ο αντικληρικαρισμός του, όπως φαίνεται ιδιαίτερα στο μ.Χ. (2007) που του απέφερε το μεγάλο Βραβείο Μυθιστορήματος της Γαλλικής Ακαδημίας.
Οπως και να ’χει, ο Βασίλης Αλεξάκης, άλλοτε φανερά άλλοτε κρυμμένος, ρίχνοντας πασιέντζες στο σκοτάδι [Πριν (1994)] και πίσω από αφηγηματικά προσωπεία, έζησε με πάθος και χιούμορ κάθε του γραμμή. Το τρελό πενάκι του γεννημένου παραμυθά με την ειλικρινή, σχεδόν παιδιάστικη, αφέλεια παρασύρεται από τις διαθέσεις της στιγμής, αφήνεται στους στοχαστικούς συνειρμούς της και δημιουργεί χαλαρές, έκκεντρες συνθέσεις. Την ίδια στιγμή ο απλός αφηγηματικός καμβάς, συνήθως μια συρραφή αποσπασματικών επεισοδίων με κινηματογραφικό ρυθμό, αλλά και η ανεπιτήδευτη, ρέουσα και παραστατική γλώσσα του κερδίζουν τον αναγνώστη. Εδώ οφείλεται τόσο η αναγνωστική υποδοχή και η μεγάλη επιτυχία του έργου του όσο και η παραγνώρισή του από την επίσημη κριτική.
Πάντως θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον να διαβάσει κανείς αντιστικτικά τον Μικρό Ελληνα (2013) του Αλεξάκη, αυτόν τον νοσταλγικό στοχασμό για τη διαμόρφωση της συγγραφικής συνείδησης, με τον κεντρικό χαρακτήρα που, προσπαθώντας να «ξαναμάθει να περπατάει», οδηγείται πίσω στους λογοτεχνικούς ήρωες της παιδικής του ηλικίας (στα Κλασσικά Εικονογραφημένα, τον Δον Κιχώτη, τον Ταρζάν ή τον Γιώργο Θαλάσση) με τη Μυστηριώδη φλόγα της Βασίλισσας Λοάνα (2005) του Ουμπέρτο Εκο και τον αμνησιακό έμπορο βιβλίων που ανασυγκροτεί μνήμη και εαυτό μέσα από τις παιδικές αναγνώσεις του. Καθόλου τυχαία (όπως διαβάσαμε στην τελευταία του συνέντευξη) το μυθιστόρημα που έγραφε διαδραματίζεται στην Τήνο και έχει κεντρικούς ήρωες την Παναγία και τον Ταρζάν!
Είναι αλήθεια ότι συχνά η ιδεολογική στόχευση και η κοινωνική κριτική καπελώνουν τη μυθοπλαστική αφήγησή του, σπρώχνοντας την αφήγηση προς το δοκίμιο. Καλύτερες σελίδες του παραμένουν αυτές όπου ο ευφυής μυθοπλάστης αποφεύγει τις οριστικές απαντήσεις και με το χιούμορ, την ειρωνεία και την αυτοπαρωδία καταλύει τα πάντα, υπονομεύοντας ακόμα και τη βαριά θεματική του. Πράγματι, όπως έλεγε ο ίδιος, ο ρόλος του χιουμοριστικού σκίτσου, όπως άλλωστε και της λογοτεχνίας, δεν είναι να δίνει απαντήσεις, αλλά να δημιουργεί ερωτήματα. «Ισως το πιο χαρακτηριστικό μου σκίτσο είναι αυτό που δείχνει ένα τετράγωνο να λέει σ’ έναν κύκλο: “Δεν σε καταλαβαίνω”»!
*Tα βιβλία του Βασίλη Αλεξάκη εκδόθηκαν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Εξάντας και από το 2016 επανεκδίδονται από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.
