Σε κάποια παρωχημένη εποχή η Οδύσσεια εξέφραζε την υπέρτατη περιπέτεια του ομηρικού ήρωα που επιστρέφει στην Ιθάκη του έχοντας περιπλανηθεί σε μια θάλασσα γεμάτη ανείπωτους κινδύνους. Σήμερα την ίδια αίσθηση παίρνουμε φυλλομετρώντας και διαβάζοντας, και χωρίς να μπορούμε να το αφήσουμε κάτω, το εξαιρετικό βιβλίο της Καλλιόπης Κοντόζογλου, αρχιτέκτονα και παιδαγωγού όπως η ίδια προσδιορίζει τον εαυτό της.
Θέμα του, ένα εξίσου αιώνιο σύμβολο: η μεγαλοπρέπεια και τα πάθη ενός μεγάλου δημόσιου κτιρίου, που υφίσταται τα πάντα ώσπου να φτάσει -με τη μικρότερη εκτίμηση- σε μια δεκαετία από τα πρώτα (συμβολικά) εγκαίνια το 2007 να ολοκληρωθεί, ενώ ακόμα εκκρεμεί το επίσημο άνοιγμά του. Στην πρόσφατη ιστορία του πέρασε από τα σαράντα κύματα: για χρόνια έμενε ένα άδειο κουφάρι και πριν από 60 χρόνια, το 1994, γλίτωσε από τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, όταν κατεδαφίστηκε το μισό του μήκος. Θα περνούσε κι άλλες δοκιμασίες, αλλάζοντας κατασκευαστικές εταιρείες και διοικητικά συμβούλια, υποκύπτοντας σε ανατροπές αποφάσεων και ακυρώσεις έργων.
Ηταν το εργοστάσιο Φιξ στη λεωφόρο Συγγρού, τώρα ΕΜΣΤ, εκείνο που «έφαγε» 14 υπουργούς Πολιτισμού, εκείνο που θα υλοποιούσε τα μεγαλόπνοα οράματα της Αννας Καφέτζη. Εκείνο που διατηρούσε ακόμα τη μεγαλοφυΐα του αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτου, που το 1957, εξήντα χρόνια πριν, φαντάστηκε μια όψη με οριζόντιες σχισμές γυαλιού που άφηνε όλο το ισόγειο ανοιχτό στα βλέμματα των περαστικών.
Πώς αυτές οι αφηγήσεις θα μπορούσαν να συντεθούν σε ένα βιβλίο; Αξίζει να δούμε πώς το κατορθώνει η Κοντόζογλου, αρχιτέκτονας-υπεύθυνη έργου της μελετητικής ομάδας. Ο Ηλίας Ζέγγελης στον πρόλογό του δηλώνει με οξυδέρκεια ότι το βιβλίο «σχεδιάστηκε σύμφωνα με το πνεύμα σχεδιασμού του νέου ΕΜΣΤ και είναι πιο εύκολο να περιγράψει κανείς τι δεν είναι παρά τι είναι». Και αφού ορίσει τον σύνθετο χαρακτήρα του, καταλήγει: «Τα συνθέτει όλα αυτά και πολλά άλλα ακόμη· όπως η αρχιτεκτονική, είναι ένα πρότζεκτ». Δικαιότερος χαρακτηρισμός δεν θα μπορούσε να υπάρξει. Το τονίζει άλλωστε και ο τίτλος του βιβλίου: Project FIX.
Πραγματικά αυτό το θαυμαστό, δίγλωσσο βιβλίο είναι ένα «πρότζεκτ», μια ιδιότυπη δημιουργία, η οποία συνθέτει τρία μέρη (ιστορία, σχεδιασμό, διηγήσεις), χρησιμοποιώντας υλικά και τεχνικές γνώριμα και πρωτότυπα ώστε να επιτευχθεί ο βασικός στόχος κάθε (αρχιτεκτονικού) πρότζεκτ - η δημιουργία ενός σύνθετου κτιριακού οργανισμού που να δηλώνει την παρουσία του αυτόνομα στον τόπο και στον χρόνο. Ο τίτλος όμως περιλαμβάνει και έναν υπότιτλο: «Αναβιώνοντας το μέλλον», μια δήλωση εξίσου αινιγματική με το εξώφυλλο, μια φωτογραφία του Πάνου Κοκκινιά που αφήνεται ανερμήνευτη. Ετσι με κάποιο τρόπο εκείνο που αρχικά διαβάζεται ως απλή αναλογία ανάμεσα σε κτίριο-πρότζεκτ και κείμενο-πρότζεκτ, αρχίζει κάποια στιγμή να παίρνει άλλες διαστάσεις. Οπότε τα «πάθη» του κτιρίου Φιξ, τα «πάθη» της μελέτης μετασχηματισμού του σε μουσείο, και τα «πάθη» της κατασκευής και υλικής υπόστασης του κτιρίου συντίθενται με μια «καθαρτήρια» διαδικασία της ίδιας της Κοντόζογλου που τη στοιχειώνει, όπως γράφει στα Προλεγόμενα, σε κάτι που διαρκώς διαφεύγει από οποιαδήποτε απόπειρα ερμηνείας και «λογικής» εξήγησης.
Ποιο είναι άραγε το «μέλλον» όμως προς το οποίο κάνει άμεση επίκληση το βιβλίο; Βρισκόμαστε μερικούς μήνες πριν από τα (τελικά) επίσημα εγκαίνια του ΕΜΣΤ. Ασφαλώς δεν πρόκειται για μια απλή απαλλαγή από τη λιτανεία των αδέξιων διοικητικών και οργανωτικών χειρισμών του έργου. Ούτε μπορεί να συζητηθεί το περιεχόμενο των εκθέσεων του ΕΜΣΤ, που δεν έχει ακόμα παρουσιαστεί. Η ουσία βρίσκεται αλλού. Το πιο πιθανό είναι ότι αυτή βρίσκεται στο βιβλίο που κρατάμε στα χέρια μας.
Η τόσο υποδόρια σαρκαστική φωτογραφία του Κοκκινιά στο εξώφυλλο, με μια ομάδα σκυλιών μπροστά στη νυχτερινά κατάκλειστη είσοδο του ΕΜΣΤ πάλι, μας οδηγεί σε μια επανεκτίμηση του τόσο προσεγμένου εικονογραφικού περιεχομένου του βιβλίου, προσέχοντας αυτή τη φορά, πέρα από τη θεματική της, τον τρόπο σύνθεσης ιστορικών στοιχείων, σχεδίων της μελέτης και φωτογραφιών του «έργου». Το βιβλίο δεν κουράζει με σχολαστικές καταγραφές και εξαντλητικό υλικό τεκμηρίωσης - ίσως μάλιστα προϋποθέτει ότι γνωρίζουμε αρκετά για την υπόθεση ώστε να αρκεστούμε σε περιεκτικές «σφήνες πληροφόρησης», ικανές να θέσουν ζητήματα και να απαντήσουν σε ερωτήματα. Μεγάλο προσόν αυτό.
Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί μια άλλη πρόσφατη έκδοση αρχιτεκτονικής που να στοχεύει σε μια τέτοια σύνθεση με ίδια ευθυκρισία και οικονομία εκφραστικών μέσων. Ενα παραδειγματικό πρότζεκτ λοιπόν που διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά ενός σύγχρονου αρχιτεκτονήματος, που ανοίγεται ισότιμα σε θέματα σύμπλευσης με διεθνείς τάσεις και σε θέματα ένταξης στην ιστορία και τον τόπο. Είναι ένα «παιδαγωγικό» βιβλίο, δικαιώνοντας την ιδιότητα που διεκδικεί η Κοντόζογλου για τον εαυτό της. Οπότε δικαιολογημένα την είχε στοιχειώσει…
