Σώμα, μνήμη, περιπλάνηση - Επτά αφηγηματικές μεταμορφώσεις

Ανιχνεύσιμες φωνές της πρόσφατης πεζογραφίας μας, εντυπωσιακές δεύτερες εμφανίσεις που επιβεβαιώνουν τις θετικές κριτικές αποτιμήσεις, αλλά και νέες, αξιοπρόσεκτες πρώτες εμφανίσεις. Το «γυναικείο» βλέμμα γραφής, αναζητώντας ζωτικό χώρο, ξαναγράφει τον κόσμο και τον εαυτό, άλλοτε ρευστά και αναστοχαστικά, άλλοτε αποτυπώνοντας πολυδιάστατες καταστάσεις και ενσωματώνοντας τις αντιθέσεις και τη διαφορετικότητα, κι άλλοτε, πάλι, παρεμβατικά και ανατρεπτικά, υπονομεύοντας, χλευάζοντας και καταγγέλλοντας στερεότυπα. Οπως και να ’χει, οφείλουμε να διαβάσουμε προσεκτικά αυτές τις επτά πεζογραφικές φωνές.

Ισμήνη Καρυωτάκη, Οι ληστές της «Ανθολογίας του μαύρου χιούμορ»

(Ποταμός 2020, Σελ 138)

Εβδομο στη σειρά βιβλίο της Ισμήνης Καρυωτάκη, που προσήλθε στη λογοτεχνία από την αρχιτεκτονική και τη ζωγραφική, και τρίτο στον κύκλο των «μυθιστοριών του δρόμου» μετά το Χωρίς ταξίμετρο (Ροδακιό 2019), μια μυθοπλαστική επανεγγραφή της «Καρκαλούς» (1983) του Σταύρου Τορνέ, και την ημιαυτοβιογραφική μυθοπλασία Στους δρόμους (Ροδακιό 2017) που διαδραματίζεται μεταξύ Αθηνών και Παρισιού τη δεκαετία του 1970. Η νέα της πολυφωνική νουβέλα ξετυλίγει το χρονικό της φιλίας δύο αγοριών στη Νεάπολη των Εξαρχείων από το όριο της παιδικής ηλικίας, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ώς τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και το μυητικό στάδιο της εφηβείας.

«και η δική μας ζωή –και ολωνών οι ζωές– είναι τίγκα στο μαύρο χιούμορ»

Στη σκυταλοδρομία της αφήγησης που αναλαμβάνουν οι βασικοί ήρωες της ιστορίας, οι πεντάχρονοι αφηγητές δίνουν τη θέση τους στον δεκαπεντάχρονο εαυτό τους και η παιδική αφέλεια και αθωότητα στις εφηβικές ανησυχίες ή την ώριμη ύστερα από χρόνια αναζήτηση του χαμένου χρόνου. Στα τέλη της δεκαετίας 1970, ο αντισυμβατικός από τα γεννοφάσκια του πεντάχρονος μπίτνικ Λουκάς Σούρπης κλέβει από τη Μυρσίνη, τη μητέρα του φίλου του, την Ανθολογία του Μαύρου Χιούμορ, διακινδυνεύοντας, πριν καλά καλά ξεκινήσει, τη φιλία του με τον Μανώλο Καρθαγένη. Οι τροχιές της ζωής των δύο κολλητών θα διασταυρωθούν ξανά τον Δεκέμβρη του 1990,στις αυλές των υπό κατάληψη σχολείων, και η φιλία τους θα δοκιμαστεί πάνω στο σκέιτμπορντ του Λουκά που ελίσσεται δαιμονισμένα στους δρόμους της Αθήνας, αλλά και στο ίδιο πρόσωπο «πού να πάρει, που πάει να πει στο ίδιο κορίτσι» που και οι δύο θα ερωτευτούν. Πολύπλοκοι και αντιφατικοί ήρωες βιώνουν με αγωνία τις αλλαγές γύρω τους, εξερευνώντας τα μυστικά της ζωής, την ώρα που οι φωτιές των συνομηλίκων τους «στέλνουν σήματα οργής από το Μοναστηράκι ώς τα Χαυτεία». Ξέφρενος ρυθμός, χιούμορ και πλήθος λογοτεχνικές (από τον «Κακό υαλοπώλη» του Βωδελαίρου στην Ανθολογία μέχρι τον Φύλακα στη σίκαλη του Σάλιντζερ) και κινηματογραφικές αναφορές [από τον «αριστουργηματικά και αμετάκλητα πιο ευάλωτο ήρωα του σινεμά» Αντουάν Ντουανέλ του Τριφό στα 400 χτυπήματα (1959) ώς τους Αντίπαλους των Ιάκωβου και Γιώργου Καμπανέλλη (1968)] σε έναν μελαγχολικό στοχασμό για τη μοναξιά του διαφορετικού, ακριβώς στον ζωτικό πυρήνα της παιδικότητας πριν από τη Μεγάλη Εξοδο…

Νίκη Τρουλλινού, Ουρανός από στάχτη

( Ποταμός 2020, Σελ. 170)

Επιστροφή στη μεγάλη φόρμα για τη Νίκη Τρουλλινού μετά το 2009 (Μ’ ένα καφάσι μπίρες, Κέδρος), με μια πολυτροπική, έκκεντρη αφήγηση γεμάτη εναλλαγές αφηγητών και οπτικής γωνίας, και βιβλία μέσα στο βιβλίο. Ωριμη, στοχαστική ματιά στις απαρχές της κρίσης και τις σχέσεις με την Ευρώπη, που ξεπερνά την πολιτική καταγγελία και αποκτά ανθρωπολογικό βάθος. Το πλάνο ανοίγει προοδευτικά από το σάγκα μιας οικογένειας από την Κρήτη στην ευρωπαϊκή ιστορία, πριν αρχίσουν όλα να στροβιλίζονται στη δίνη των κρίσιμων ημερών μας.

«Ομως η δίψα για συλλογικά καλά νέα, τι κάνουμε μ’ αυτήν;» «Την καταγράφουμε. Και την ξεγελάμε ζώντας»

Η Θάλεια, αντισυμβατική φιλόλογος και «μεγαλοκοπέλα των Εξαρχείων», ανασκαλεύει τα προσωπικά της και συλλογικά τραύματα την ώρα που η φύση φαίνεται να ξεπερνά τα πάντα, καθώς η έκρηξη του ηφαιστείου της Ισλανδίας γεμίζει με τις στάχτες του τους ουρανούς της Ευρώπης. Η διαδικτυακή της αλληλογραφία με τον αποκλεισμένο στο αεροδρόμιο Τηλέμαχο, τεχνοκράτη των Βρυξελλών, αλλά και μακρινό συγγενή της και παλιό εραστή της, αποκαλύπτει τις σκοτεινές στιγμές της ιστορίας της ηπείρου· κυρίως, την επίπλαστη κοσμοπολίτικη αισιοδοξία των αρχών του 1990 που έδωσε τη θέση της στην απογοήτευση: εις τα καθ’ ημάς, με την ανώμαλη προσγείωση από την ευφορία του 2004 στο Καστελόριζο του 2010.

Το παρελθόν και το παρόν αλληλοκαθρεφτίζονται, οι συλλογικές αποτυχίες επηρεάζουν τις ατομικές μοίρες. Σε αντίθεση, ωστόσο, με τη δομημένη αφήγηση του οικογενειακού σάγκα στην αφήγηση της γιαγιάς της, την οποία η ίδια αντιγράφει, η αφήγηση της Θάλειας, «κοφτές ημερολογιακές σημειώσεις» σε θρυμματισμένη πρόζα, στοχαστικές αντανακλαστικές αντιδράσεις στην επικαιρότητα που τρέχει ντοκουμενταρισμένη στις σελίδες του βιβλίου, ακολουθώντας τα γεγονότα του 2011 (από τη σταδιακή κυριαρχία της κρίσης στους δρόμους της Αθήνας ώς την Αραβική Ανοιξη), θα μείνουν «ανεπίδοτες», «σπαράγματα» ενός εν τη γενέσει μυθιστορήματος, όχι μόνο γιατί η πραγματικότητα και τα «σκέρτσα της Ιστορίας που ονομάζουμε γεγονότα μάς ξεπερνούν», αλλά και γιατί η ίδια η αφηγήτρια, μηρυκάζοντας τη ρήση «η μνήμη, ένα διαρκές μαρτύριο» του αγαπημένου της συγγραφέα Ιαν Μακ Γιούαν, διαρκώς υπονομεύει αυτοσυνείδητα κάθε απόπειρα μυθοποίησης: «Δεν είναι η αφήγηση της πραγματικότητας η ίδια η πραγματικότητα». Μπροστά στον φόβο του άγνωστου μέλλοντος, διάχυτου στη χειμαζόμενη κοινωνία γύρω της, και τις κρίσεις πανικού που καταλαμβάνουν την ίδια, σε μια αντίστροφη Οδύσσεια θα επιστρέψει ως Πηνελόπη στο πατρικό, ηττημένη κατά κράτος σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο…

Kωνσταντία Σωτηρίου, Πικρία χώρα

(Πατάκης 2019, Σελ. 117)

Στον πυρήνα της πολυφωνικής τριλογίας της Σωτηρίου, που άρχισε με το μυθιστόρημα Η Αϊσέ πάει διακοπές (Πατάκης 2015), συνεχίστηκε με τη νουβέλα Φωνές από χώμα (Πατάκης 2017) και ολοκληρώνεται με την ανά χείρας νουβέλα, αφηγηματικό τμήμα της οποίας απέσπασε το βραβείο διηγήματος της Κοινοπολιτείας, τα ανεπούλωτα τραύματα της κυπριακής τραγωδίας. Δοκιμάζοντας ποικίλες τεχνικές, η συγγραφέας από την Κύπρο πολιορκεί με κάθε τρόπο το ίδιο κέντρο, πέρα από εθνοτικά χαρακώματα, με έμφαση στην οπτική εκείνων που αγνοεί η επίσημη Ιστορία, την οπτική των αθέατων γυναικών: «που περίμεναν, που προδόθηκαν και δεν δικαιώθηκαν ποτέ» και ήταν στην πραγματικότητα οι «μόνες αθώες»!

«Της γλυκείας της χώρας! Παραμύθκια»

Αν στο πρώτο βιβλίο της εξέτασε την προβληματική ταυτότητα της κεντρικής ηρωίδας και στο δεύτερο τα δραματικά γεγονότα του σκοτεινού Δεκέμβρη του 1963 που οδήγησαν στη διχοτόμηση, εδώ αναμοχλεύει την τραγωδία των γυναικών και των συγγενών τους που, θύματα πολιτικών παιχνιδιών, έζησαν για δεκαετίες με την ψευδαίσθηση της επιστροφής των αγνοουμένων.

Φίλες και γειτόνισσες, σαν χορός από αρχαία τραγωδία, συνοδεύουν το ξόδι της Σπασούλας την τελευταία της νύχτα στον κόσμο με ένα μακρύ μοιρολόι. Η πολυπρισματική δομή (παραμύθι, αφήγηση, διάλογος) επαναλαμβάνεται με αυστηρότητα σε κάθε κεφάλαιο, καθώς όνειρα, θρύλοι, μαγικές ιστορίες και λαϊκές δοξασίες δένονται με σπαράγματα διαλόγων στην κυπριακή διάλεκτο. Το παραμύθι συνομιλεί με το ντοκουμέντο και ο λυρισμός με την προσωπική μαρτυρία, ενώ η γυναικεία οπτική που, όπως και στα άλλα της βιβλία, μένει συνήθως στο σκοτάδι, δεν αποτελεί απλώς μια άλλη οπτική της εθνικής συμφοράς, αλλά και αποκτά έμφυλα χαρακτηριστικά: ο «κόσμος των γυναικών» αντιπαρατίθεται στα «έργα των ανδρών» και η δική τους εκδοχή στην επίσημη «αντικειμενική» ιστορία που γράφεται από άνδρες.

Πέλα Σουλτάτου, Ανάποδες στροφές

(Καστανιώτης 2019, Σελ. 146)

Πέρασε γρήγορα από το αφηγηματικό σπάραγμα και τη μικροϊστορία που λοξοκοιτούσε την επικαιρότητα (Τα φώτα στο βάθος, 2013) προς τον χώρο της μεγάλης φόρμας με το Ανκόρ (2015), μια αλληγορία της Ελλάδας της μνημονιοκρατίας που διαδραματιζόταν σ’ ένα αθηναϊκό νοσοκομείο, αλλά και ένα από τα πρώτα κείμενα που στιγμάτιζαν τη δράση της Χρυσής Αυγής, και επέστρεψε με μια ιστορία που αποδίδει ανάγλυφα όλη τη μιζέρια της κλειστοφοβικής επαρχίας σε καιρούς κρίσης (στο εξαιρετικό μοντάζ των σελ. 26-27, όλη η άναρχη, στρεβλή ανάπτυξη της Κρήτης).

«Ετσι ήταν η ζωή, ένα άλυτο μυστήριο και οι άνθρωποι σε μια ατέρμονη μασκαράτα»

Ηρωες, ένας οργισμένος δεκαοκτάχρονος, ο Μανόλης, και η μητέρα του, Μαρία, μια σαραντάρα διψασμένη για ζωή σε ένα χωριό έξω από το Ηράκλειο. Μπορεί τα ονόματα να ανακαλούν θρυλικές καταστάσεις, αλλά οι ήρωες παραμένουν τραγικοί όχι γιατί μπορεί να αναχθούν στα μακρινά αρχέτυπά τους, αλλά για την ασημαντότητα και την κοινοτοπία τους. Κάθε αναγωγή θα γίνει θρύψαλα, όπως ακριβώς και η φάτνη στην πλατεία της πόλης όταν άγνωστοι βανδάλισαν το Θείο Βρέφος και την Αειπάρθενο… Η γλώσσα, ακαριαία και στακάτη ή ποιητική και δαιδαλώδης, νοθεύεται από τη νεοελληνική αργκό, την ντοπιολαλιά και τα κοινωνιόλεκτα της εξουσίας και της διαφήμισης και γεμίζει με βιβλικούς επιτονισμούς (δεν κρύβονται οι απόηχοι από την Καρυστιάνη και την ελευθεριότητα του Κοροβίνη), ακολουθώντας με ξέφρενο ρυθμό τον λαβύρινθο της σκέψης των ηρώων, καθώς η παρεμβατική αφηγήτρια «διασκεδάζει» την εμπλοκή της, απομακρύνοντας συχνά τον φακό της από το εδώ και τώρα της μικροϊστορίας για πανοραμικές εικόνες μιας κοινωνίας σε επικίνδυνη δίνη. Βιβλίο για την κρίση μεν, αλλά και για τις εύθραυστες οικογενειακές σχέσεις στο πλαίσιο μιας κοινωνίας στα κόκκινα, λέει με τον δικό του τρόπο ότι «κάτι τρέχει με την ελληνική οικογένεια», και μάλιστα, με τη θέση της γυναίκας σ’ αυτήν.

Κατερίνα Ι. Παπαντωνίου, Δεν θα είσαι εκεί

(Τόπος 2019, Σελ. 110)

Η Κατερίνα Παπαντωνίου, μαχόμενη δικηγόρος, συνεχίζει μετά το Σκοτεινό ασανσέρ (Τόπος 2016) την περιπλάνησή της στον παρηκμασμένο αστικό ιστό της Αθήνας, με την ίδια επιμέλεια ύφους και τη γνωστή, ευαίσθητη στους κραδασμούς της πόλης θρυμματισμένη ελλειπτική αφήγησή της. Στο φόντο και πάλι η ταραγμένη από διαδηλώσεις και βίαια επεισόδια Αθήνα του 2012, σε πρώτο πλάνο η αποξένωση και η βία της αλλοτρίωσης των ημερών μας.

«Είχε προσκολληθεί σε μια μοναδική ανάμνηση, σε ένα κενό εμπειρίας, σε ένα φάντασμα εμπειρίας»

Κεντρικός ήρωας, ένας φαινομενικά αδέκαστος σαραντάχρονος δικαστικός επιμελητής που εκτελεί ψυχρά τα καθήκοντά του, ώς τη στιγμή που η ρουτίνα της καθημερινότητάς του διαταράσσεται από τις φωτογραφίες της ίδιας γυναίκας που αντικρίζει σε πολλαπλές παραλλαγές στους τοίχους ενός διαμερίσματος που μόλις εκπλειστηρίασε. Εκτοτε, τα όρια φαντασίας και πραγματικότητας θα χαθούν, τραυματικές μνήμες από το παρελθόν και εφιάλτες δοκιμάζουν τις νύχτες του, φασματικές παρουσίες συνοδεύουν τις ημερήσιες διαδρομές του. Η Παπαντωνίου συντονίζει απόλυτα την αφήγησή της με την ψυχική υπερένταση του ήρωά της, αφήνει τα ρεαλιστικά περιγράμματα να υποχωρήσουν και τα χρώματα να ξεθωριάσουν, δημιουργώντας μια σκοτεινή, σχεδόν νουάρ, ατμόσφαιρα, γεμάτη υπόγειο ερωτισμό και ψυχαναλυτικές αναφορές, πριν οδηγήσει το θρίλερ της στην τελική του λύση…

Τασούλα Επτακοίλη, Κέρμα στον αέρα

(Μυθιστόρημα, Καστανιώτης 2019, Σελ. 141)

Σπονδυλωτό μυθιστόρημα σε δέκα «φωτογραφικά» ενσταντανέ θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς το πεζογράφημα της γνωστής δημοσιογράφου Τασούλας Επτακοίλη, η οποία προσέρχεται στη λογοτεχνία ενηλίκων μετά την παιδική λογοτεχνία και την ποίηση.

«Οχι, δεν ήθελε να γίνει ήρωας. […] Τη ζωή του ήθελε πίσω»

Οι δέκα σύντομες ιστορίες της, χρονοτοπικά τοποθετημένες μεταξύ Πειραιώς, Σάμου, Αυστραλίας και Αθήνας, από τον πόλεμο του ’40 και τον Εμφύλιο μέχρι τη χούντα, τη Μεταπολίτευση και τις μέρες μας, παρακολουθούν τις διασταυρώσεις της προσωπικής με τη συλλογική μοίρα των μελών μιας οικογένειας. Η αφήγηση, αναπροσαρμόζοντας διαρκώς το ύφος της στην ηλικία και το γλωσσικό επίπεδο των χαρακτήρων, εστιάζει, κάθε φορά, σε ένα μόνο πρόσωπο και τον εσωτερικό του κόσμο, συνήθως με αφορμή την ιστορία μιας κομβικής μέρας στη ζωή του, η οποία, αν δεν συμπυκνώνει το μάκρος μιας ζωής, καθορίζει, όμως, την πορεία της. Φυσικά, δεν πρόκειται για λαμπρούς ηρωικούς πρωταγωνιστές της Ιστορίας, αλλά για αθέατους κομπάρσους της καθημερινότητας και για σπαράγματα μιας οικογενειακής ιστορίας κοινών έως κοινότοπων, αντιφατικών και, γι’ αυτό, βαθιά ανθρώπινων, χαρακτήρων. Δέκα ιστορίες με υπόγειες διασυνδέσεις που διαβάζονται και ως διηγήματα και ένα κεφάλαιο εν είδει επιμέτρου («Τριαντάφυλλο ή μολόχα;») όπου η αφηγήτρια υψώνεται πάνω από το μυθοπλαστικό της εγχείρημα, αντικρίζοντάς το εποπτικά.

Αναστασία Κάτσικα, Κίτρινο σκοτάδι και άλλες ιστορίες

(Ενύπνιο 2020, Σελ. 90)

Προσεκτικά επιλεγμένο λεξιλόγιο και κοφτή ρυθμική διατύπωση γεμάτη αποσιωπήσεις στα δεκαέξι διηγήματα μικρής έκτασης αλλά μεγάλης εσωτερικής έντασης της πρώτης εμφάνισης της Αναστασίας Κάτσικα που εργάζεται ως δασκάλα σε δημόσιο σχολείο.

«Με μπερδεμένα μαλλιά και όνειρα»

Υπνοβατώντας, στα όρια της κατάρρευσης, τόσο οι άνδρες με τις σπαταλημένες ζωές όσο και, κυρίως, οι γυναίκες με τον καταπιεσμένο ερωτισμό σέρνουν τα δύσθυμα βήματά τους μηρυκάζοντας τις αναμνήσεις τους, πορεύονται μόνοι ξαναζώντας σχεδόν μαζοχιστικά τα τραύματά τους. Αλλοτε η διεργασία του πένθους για την απώλεια αγαπημένων προσώπων συνεχίζεται βασανιστικά στο τώρα της αφήγησης, άλλοτε ερωτικές απογοητεύσεις και σκληροί χωρισμοί φαντάζουν αξεπέραστοι, με το παρελθόν να ρίχνει πάντα το κίτρινο αρρωστημένο φως του στο παρόν, καθώς «μουχλιασμένοι ψίθυροι» τρυπώνουν αίφνης στ’ αυτιά τους, «μπαγιάτικες ιστορίες κατρακυλούν στον νεροχύτη τους» και «μπερδεμένες σκέψεις, όνειρα θολά και αδιευκρίνιστα» συνοδεύουν την καθημερινότητά τους. Υπερευαίσθητοι οι αφηγητές σε χρώματα, εικόνες και μυρωδιές που αναδεύουν τη μνήμη τους, αδυνατούν να γευτούν την ίδια τη ζωή και να διασχίσουν την απόσταση που τους χωρίζει από τον «άλλο», ακόμα και αν παρεμβάλλεται μόνο ένα τζάμι ή ένας καθρέφτης…