Αγρια θεωρία

Η βίβλος της εικονοκλαστικής γαλλικής φιλοσοφίας του ’60: αυτός θα μπορούσε να είναι ένας επιγραμματικός χαρακτηρισμός του Διαφορά και επανάληψη του Ζιλ Ντελέζ, πιθανότατα του πιο περιεκτικού δείγματος εκείνου του είδους φιλοσοφικού ριζοσπαστισμού που λίγα χρόνια αργότερα έμελλε να οδηγήσει στα ρεύματα (ή μόδες, κατ’ άλλους) του μεταστρουκτουραλισμού και του μεταμοντερνισμού στη φιλοσοφία – μια εξέλιξη η οποία, εκτός των άλλων, συσκότισε τις ίδιες τις πνευματικές καταβολές της, ενοποιώντας παραπλανητικά και εκ των υστέρων έργα και στοχαστές που, εκ του σύνεγγυς, διαχωρίζονται πεισματικά.

Αν λοιπόν το magnum opus του Ντελέζ είναι «βίβλος» μιας ολόκληρης διανοητικής γενιάς, ας πούμε, αυτό δεν οφείλεται σε κάποια «αντιπροσωπευτικότητά» του, αλλά στη δύναμη μιας πρόθεσης, ενός ύφους, ενός ερμηνευτικού και αναγνωστικού πρίσματος επίσης, που φιλοδοξεί χωρίς ενδοιασμούς να ξυρίσει κόντρα σύμπασα την παράδοση –τη φιλοσοφική κυρίως, αλλά και τη λογοτεχνική, ακόμα και την επιστημονική (με επίκεντρο τα μαθηματικά)– για να βάλει άπαξ διά παντός το «άλλο» στη θέση του «ίδιου».

Μια ολοκληρωμένη φιλοσοφία της διαφοράς και της επανάληψής της ακριβώς ως διαφοράς δεν έχει να αντιπαρέλθει μόνο την προαιώνια κυριαρχία της φιλοσοφίας της ταυτότητας, αλλά και ό,τι προβάλλει τεχνηέντως ως διαφορά η φιλοσοφία αυτή, ό,τι δηλαδή θεωρεί (ορθά) ο Ντελέζ δεν είναι παρά φάντασμα διαφοράς, έντεχνο πλέγμα νοηματικών παραλλαγών στον ορίζοντα μιας οντο-λογικής ενότητας – με πρώτο και αξεπέραστο παράδειγμα το «πολλαχώς λέγεται το ον» της αριστοτελικής μεταφυσικής.

Οι περιπλοκές ξεκινούν όταν η αναμέτρηση με αυτόν τον επιβλητικό αντίπαλο παίρνει ως βάση της μια φαινομενική αντιστροφή η οποία, όπως αποδεικνύεται, είναι τελικά μη ντελεζιανή επανάληψη, δηλαδή μεθερμηνεία και (εν προκειμένω, οντο-θεο-λογική) επίταση του ίδιου: κατά τον Ντελέζ, δεν λέγεται πολλαχώς το ον, όπως δίδαξε ο Αριστοτέλης, αλλά το Είναι είναι μονοσήμαντο, όπως δίδαξε ο Ντουνς Σκότους (σελ. 88).

Οτι το ον-Είναι «σημαίνει εν» αποτελεί βέβαια αρχή του Αριστοτέλη, ότι όμως αυτό το «σημαίνει εν» έχει υπόσταση Είναι-όντος αποτελεί σήμα κατατεθέν του σχολαστικού ρεαλισμού και, παραδόξως, αφετηρία αυτού που ο Ντελέζ σχεδιάζει ως «καθαρή μεταφυσική» για τον κόσμο της σύγχρονης επιστήμης, τεχνολογίας και (χωρίς να το αναγνωρίζει ακόμα στο Διαφορά και επανάληψη) οικονομίας.

Τα πολλαπλά «διάφορα» των οποίων τη διηνεκή ύπαρξη προσπαθεί να δικαιολογήσει φιλοσοφικά ο Ντελέζ, επικαλούμενος με καταιγιστικό ρυθμό, και με αμφιλεγόμενη πιστότητα, τον Σκότους, τον Λάιμπνιτς, τον Σέλινγκ, τον Νίτσε, τον Μπερξόν αλλά και τον Γκαμπριέλ Ταρντ, τον Πεγκί, τον Τζόις, τον Αρτό και πολλούς άλλους, παύουν, πράγματι, να μοιάζουν τόσο αφηρημένα –τόσο πλάσματα μιας ανεικονικής σκέψης, όπως τα θέλησε ο εμπνευστής τους– μετά τη συνάντηση με τον Φελίξ Γκουαταρί, και γίνονται σχεδόν χειροπιαστά στους δύο τόμους του Καπιταλισμός και σχιζοφρένεια, τον Αντι-Οιδίποδα (1972) και, κυρίως, τα Χίλια πλατώματα (1980).

Στο Διαφορά και επανάληψη (1968), βρισκόμαστε ακόμα στην επικράτεια του «υπερβατολογικού εμπειρισμού»: στη σφαίρα του υπερβατολογικού ως τέτοιου, δηλαδή στην εμπειρία των συνθηκών δυνατότητας της ίδιας της εμπειρίας, όπου τα όντα είναι τρόπον τινά ενδιάμεσα, έχουν μόνο την ισχνή αντικειμενικότητα –esse objectivum, σύμφωνα με τη σχολαστική ορολογία– των «ιδεών» κατά Ντελέζ, οι οποίες είναι άλλο τόσο ισχνά υποκειμενικές, εκδηλώσεις ενός βιολογικού όσο κι εξατομικευμένου ασυνειδήτου που επανέρχονται επίμονα και απειλητικά, δημιουργικά και παρα-νοϊκά.

Οπως φαίνεται, δεν είναι καθόλου αδιανόητο μια μεταφυσική για την εποχή μας να εκπέσει σε πανηγυρικό του καπιταλισμού, με τη διαφορά και την επανάληψή της να γίνονται έτσι μετωνυμίες της εμπορευματικής παραγωγής και κατανάλωσης υποκειμένων-αντικειμένων με αποψιλωμένη υπόσταση.

Ο Ντελέζ, μόνος του ή μαζί με τον Γκουαταρί, ανέκαθεν κινούνταν, ηθελημένα κι επιδέξια, στο όριο αυτής της μετάπτωσης: αρνούμενος σταθερά να συνταχθεί με καταξιωμένους συλλογικούς σκοπούς, πάντοτε εχθρικός απέναντι σε φασίζουσες ταυτοτικές εκτροπές, πάντα φίλα προσκείμενος στις διφορούμενες επιβιώσεις κι επιστροφές του πρωτόγονου απωθημένου. Ισως τότε, πολύ περισσότερο από συγκαλυμμένη ή ανεπίγνωστη απολογία του παρόντος, η θεωρία του να είναι μετωνυμία αυτής ακριβώς της στάσης του – της αντιπολιτικής πολιτικής του.

Ο ντελεζιανός φιλοσοφικός εκλεκτικισμός, παραφυάδα και παρόξυνση των ισομορφισμών που έκανε δημοφιλείς στην εποχή του ο γαλλικός στρουκτουραλισμός, μπορεί να διαβαστεί σαν «θεωρία για τη θεωρία», ένα αργοπορημένο φιλοσοφικό ανάλογο του συμβολισμού στην ποίηση, με τα παραδοσιακά αφηγηματικά μέσα του φιλοσοφείν, τα επιχειρήματα, τα ενθυμήματα, τα παραδείγματα να εκλαμβάνονται ως εκ προοιμίου ύποπτα, ακόμα και ως εξ ορισμού ένοχα για εξυπηρέτηση μη θεωρητικών υποθέσεων.

Πριν και πέρα από την αφήγηση, αυτό που μένει, και το μόνο που μετρά εδώ, είναι «γεγονότα» ενός πολύ ιδιαίτερου είδους: απειροστικοί προσδιορισμοί που συμπίπτουν όσο το δυνατόν περισσότερο με τις αναφορές τους, σε ένα ιδεατό πλουραλιστικό σύμπαν ενικοτήτων όπου πρυτανεύει η επιστήμη του συγκεκριμένου, η απόλυτη αντιστοιχία έννοιας και πράγματος – ειρωνικά, θεωρία και σκέψη άγρια, με όλη τη σημασία που είχε κάποτε αυτή η κακόφημη πια λέξη.