Οι σκελετοί της Αναρχίας

Ο Μεσοπόλεμος γέννησε ιδέες, ιδεολογίες, επαναστάσεις, εμφυλίους, χούντες κι άφησε στις σελίδες της Ιστορίας τον αναρχισμό όχι μόνο ως θεωρητική σύλληψη αλλά και ως πρακτική δράση. Δύο έργα, ένα ελληνόγλωσσο κι ένα γερμανόγλωσσο, που εκδίδονται συμπτωματικά το 2019, αναδεικνύουν αυτή την κρυφή ιστορία, από τον Αντρέα Ματσάλη έως τον Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι.

Το μυθιστόρημα του Τάκη Καμπύλη ξεκινάει αντιμυθιστορηματικά. Οι χαρακτήρες, χάρτινες φιγούρες, κινούνται σε μια μετα-αποκαλυπτική Ελλάδα, όπου το ρεύμα είναι προϊόν πολυτελείας, το νεύρο (το νέο ευρώ) υποτιμάται συνεχώς και κυριαρχούν φυλές όπως οι Αγριοι, οι ακροδεξιοί Τιμωροί, οι Πλάνητες κ.λπ.

Το μυθιστόρημα γίνεται γρήγορα μυθιστόρημα και η επιστημονική φαντασία μετατρέπεται σε μυστήριο. Ο απολυμένος δημοσιογράφος Μήτσος Ατρείδης αναλαμβάνει με παχυλότατη αμοιβή μια έρευνα, να διευκρινίσει ποιος είναι θαμμένος στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Το πρόβλημα, όμως, είναι διπλό: αφενός, εργοδότης του είναι ένας Τούρκος μεγιστάνας και αφετέρου είναι γνωστό ότι το μνημείο είναι κενοτάφιο κι επομένως δεν κείται κανένας μέσα!

Υπάρχει κάποιο ζήτημα εθνικής μειοδοσίας; Μπορεί το θέμα να είναι πολιτικό; Ποιος ο σκοπός του Τούρκου δισεκατομμυριούχου και ποιος είναι ο «επαναστάτης» που τον πληροφόρησε για τον νεκρό; Η έρευνα για ένα εμβληματικό μνημείο του Ελληνισμού έχει συμβολικό χαρακτήρα και η αναζήτηση ενός τέτοιου μυστικού προϊδεάζει για μια ανανοηματοδότηση της ελληνικότητας, του ηρωισμού και της πατρίδας.

Ο Ατρείδης δεν ψάχνει μόνο ένα όνομα, αλλά μια γενικότερη ιστορία. Εκεί, στα 1926-1932, όταν εικάζεται ότι θάφτηκε ο νεκρός, κινούνται πολλοί, κομμουνιστές, αναρχικοί, Ελληνες, Ιταλοί και Τούρκοι, χασισέμποροι και εξόριστοι, άνθρωποι του Μεσοπολέμου που συνέχισαν τη δράση τους και μεταπολεμικά, μια ολόκληρη συνομοταξία του περιθωρίου. Η έρευνα κινείται ανάλογα στους περιθωριακούς τού σήμερα, στους απόμαχους του τότε, στους ανθρώπους που ξεχάστηκαν, ενώ ήταν… γίγαντες.

Στην ουσία, ο μυθιστοριογράφος φτιάχνει μια άτυπη ιστορία του αναρχικού κινήματος στον Μεσοπόλεμο. Οι περισσότεροι που δίνουν πληροφορίες στον δημοσιογράφο θεωρούν ότι οι αναρχικοί παραγκωνίστηκαν και αφομοιώθηκαν από τους κομμουνιστές, ενώ διαχρονικά αντιπαρατέθηκαν με τους φασίστες ήδη από το 1931. Και αυτή η ιστορική πραγματικότητα αντικατοπτρίζεται στο σήμερα, όπου οι Ακροδεξιοί απειλούν την κεντρική πολιτική σκηνή, ενώ οι Αναρχικοί λειτουργούν ως το αντίπαλον δέος.

Η σύνδεση της αναρχίας με το εθνικό Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη είναι αξιοσημείωτη. Ο συγγραφέας με μια αστυνομικού τύπου μυθοπλασία επιχειρεί την αναψηλάφηση του αναρχισμού στον 20ό αιώνα, όπως διασταυρώνεται με την ουτοπία και τη δημοκρατία, τον σταθερά επανερχόμενο φασισμό, την Αριστερά και τη συστημική της εγκαθίδρυση, την επανάσταση και την ελευθερία της σκέψης. Ολα αυτά ενσαρκώνονται σε μορφές του παρελθόντος, άλλες να είναι γίγαντες και άλλες νάνοι, άλλες σκληροί άντρες κι άλλες μαλακά φασόλια…

Ο Τ. Καμπύλης με το πολυσέλιδο πολιτικό μυθιστόρημά του αγγίζει τον επαναστατικό οίστρο πολλών γενιών που «θάφτηκαν», άγνωστοι γίγαντες, σε μια κουτσή δημοκρατία, η οποία όσο γεννά σταθερότητα τόσο γεννά και ολοκληρωτισμό, όχι τόσο από το κράτος όσο από τις ποικίλες ομάδες που την καπηλεύονται.

Στις ισπανικές εκλογές της 16.2.1936 νικητής ανακηρύσσεται ο αριστερός συνασπισμός «Λαϊκό μέτωπο» που συναιρεί κομμουνιστικές και σοσιαλιστικές δυνάμεις. Οι αναρχικοί, που τίθενται ενάντια στην κοινοβουλευτική δημοκρατία, αρνούνται να συμμετάσχουν στις εκλογές, αλλά αφήνουν περιθώριο σε όποιον θέλει να μην απόσχει, ώστε να μη δώσουν δύναμη στον δεξιό σχηματισμό «Εθνικό μέτωπο». Λίγο αργότερα (Ιούλιος 1936), οι Ισπανοί Εθνικιστές, που δεν αποδέχθηκαν το αποτέλεσμα των εκλογών, υπό τον Φράνκο κάνουν πραξικόπημα κι έτσι ξεσπά ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος, που διήρκεσε μέχρι το 1939.

Κεντρικό πρόσωπο της προεμφυλιακής Ισπανίας, ένας από τους τρεις επικεφαλής της αναρχικής οργάνωσης της χώρας, είναι ο Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι, διάσημος αναρχικός που έμεινε στην παγκόσμια Ιστορία για τον δυναμισμό του. Ο Γερμανός συγγραφέας Χανς Eντσενσμπέργκερ, αφού έκανε έρευνα για το άτομό του, έψαξε πηγές αλλά και ρώτησε ανθρώπους που τον έζησαν, έγραψε το 1972 ένα πρωτότυπο μυθιστόρημα. Η πρωτοτυπία του έγκειται στο ότι δεν πρόκειται για μια κλασική βιογραφία, αλλά ένα αποσπασματικό κείμενο που αποτελείται από μικρές και μεγάλες μαρτυρίες ανθρώπων για διάφορες πτυχές της ζωής και της δράσης του. Σποραδικά καταγράφονται θεωρητικότερα στοιχεία για την Ιστορία, την εποχή, το κλίμα που πλαισιώνει πολύπλευρα τη βασική βιογραφία.

Μέσω των αλληλοσυμπληρούμενων αυτών μαρτυριών ανασυντίθεται η ζωή του Ντουρούτι που ξεκίνησε από τη Λεόν της Μαδρίτης, συνελήφθη και εξορίστηκε πολλές φορές, έδρασε σε διάφορα μέρη του κόσμου και τελικά κατέφυγε στη Βαρκελώνη, όπου τον βρήκε ο θάνατος τον Νοέμβριο του 1936. Οργάνωσε απεργίες, οδήγησε σε πολλές συγκρούσεις τους Αναρχικούς της Ισπανίας, αποκήρυσσε τα πολιτεύματα της εποχής, αλλά συνασπίστηκε με τους Αριστερούς, για να αποτρέψει την Ακροδεξιά από την εξουσία, και τελικά συμμετείχε στον Εμφύλιο, όπου και έχασε τη ζωή του.

Ξεχωρίζουν οι καταθέσεις της γυναίκας του Εμιλιέν Μορέν, του Ρώσου απεσταλμένου Ιλία Ερενμπουργκ, του ιερέα Χεσούς Πένα, του οποίου ο Ντουρούτι έσωσε τη ζωή κι έτσι έγινε γραφέας του και υποστηρικτής του (στα γραπτά του) κ.λπ. Ολοι σχεδόν τονίζουν την ορμητικότητά του αλλά και τη δικαιοσύνη του, την έφεση στην πράξη χωρίς να σταματά στον λόγο, την αλληλεγγύη προς τους συντρόφους του και την ανιδιοτέλειά του.