Τέκνα νόμιμα και εξώγαμα

Ο Ρίτσαρντ Γουόλιν, καθηγητής Ιστορίας και Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, έχει γίνει διεθνώς γνωστός από τα έργα του σχετικά με τη «γοητεία του ανορθολογισμού» και με το «ζήτημα Χάιντεγκερ». Πρόσφατα μεταφράστηκε στα ελληνικά και το βιβλίο του που αναφέρεται στα «παιδιά του Χάιντεγκερ», δηλαδή σε ορισμένους Εβραίους μαθητές του Χάιντεγκερ, οι οποίοι στη συνέχεια εξελίχτηκαν σε διάσημους στοχαστές του προηγούμενου αιώνα, όπως η Αρεντ, ο Λέβιτ, ο Γιόνας και ο Μαρκούζε.

Πρόκειται για σημαντικό βιβλίο, που συνεχίζει μια μεγάλη και φορτισμένη διεθνή συζήτηση γύρω από τον βίο και την πολιτεία του Μάρτιν Χάιντεγκερ (1889-1976), ο οποίος δικαίως θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους φιλόσοφους του εικοστού αιώνα. Το πρόβλημα όμως στην περίπτωση του Χάιντεγκερ προκύπτει από την πολιτική επιλογή του να συμπορευτεί με τον ναζισμό και να υπηρετήσει υπό το χιτλερικό καθεστώς ως πρύτανης του Πανεπιστημίου στο Φράιμπουργκ (1933-1934). Η ηθικά απαράδεκτη αυτή στάση κηλιδώνεται έτι περαιτέρω από το ότι μέχρι και σήμερα εξακολουθούν να εκδίδονται άγνωστα χαϊντεγκεριανά γραπτά, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν τα ανέκδοτα «μαύρα σημειωματάρια» που φέρνουν στο φως της δημοσιότητας ορισμένες αντισημιτικές διατυπώσεις του Γερμανού φιλόσοφου.

Γίνεται εύκολα αντιληπτό επομένως το ενδιαφέρον που προκαλείται από το γεγονός ότι ένας τόσο αμφιλεγόμενος δάσκαλος είχε κορυφαίους μαθητές εβραϊκής καταγωγής, οι οποίοι γενικώς δεν τον αποκήρυξαν αλλά, αντίθετα, τον θαύμαζαν. Αυτό το σκάνδαλο αναδεικνύει ο συγγραφέας, υπογραμμίζοντας την αντίφαση. Ωστόσο το βιβλίο ακροβατεί διαρκώς ανάμεσα στην προσπάθεια για αυστηρή φιλοσοφική ανάλυση εννοιών και στον πειρασμό για περιπτωσιολογικό σχολιασμό βιογραφικών δεδομένων.

Η μελέτη του Γουόλιν εκδόθηκε αρχικά το 2001 και κυκλοφόρησε σε δεύτερη έκδοση το 2015 με την προσθήκη κρίσιμων και εκτενών (55 σελίδων) Προλεγομένων, στα οποία συζητούνται και οι σχέσεις του Χάιντεγκερ με τους Φραντς Ρόζεντσβαϊγκ, Λέο Στράους και Εμανουέλ Λεβινάς. Το πρώτο κεφάλαιο αποτελεί μια εισαγωγή στη ζωή και το έργο του Χάιντεγκερ, ενώ στο δεύτερο κεφάλαιο περιγράφεται ο γερμανο-εβραϊκός διάλογος εκείνης της εποχής.

Το τρίτο κεφάλαιο αφορά τη Χάνα Αρεντ (1906-1975), που πιθανότατα ήταν η πιο σημαντική πολιτική φιλόσοφος του εικοστού αιώνα. Εκανε τις πανεπιστημιακές σπουδές της στο Μάρμπουργκ, όπου μεταξύ των δασκάλων της ξεχώριζε ο Χάιντεγκερ, νεαρός τότε υφηγητής της Φιλοσοφίας. Η φοιτήτρια γοητεύτηκε τόσο πολύ από τον δάσκαλο, σε βαθμό που να συνάψουν και ερωτική σχέση. Αφού αναφερθεί σε αυτή την «επικίνδυνη σχέση», ο συγγραφέας αναλύει το έργο της Αρεντ και κυρίως την περιβόητη θεωρία της σχετικά με τη γένεση του ολοκληρωτισμού και την κοινοτοπία του κακού.

Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η περίπτωση του Καρλ Λέβιτ (1897-1973), που θεωρείται ως μια στωική αντίδραση προς τον νεωτερικό μηδενισμό. Ο Λέβιτ είχε γράψει βιβλία για τον Νίτσε, τον Χάιντεγκερ, για το νόημα της Ιστορίας καθώς και μια σημαντική μελέτη για το επαναστατικό ρήγμα του δεκάτου ενάτου αιώνα με τίτλο: Από τον Χέγκελ στον Νίτσε.

Στο πέμπτο κεφάλαιο ξεδιπλώνεται η σκέψη του Χανς Γιόνας (1903-1993), ο οποίος χαρακτηρίζεται ως «ο φιλόσοφος της ζωής». Ο Γιόνας, που εκπόνησε τη διδακτορική διατριβή του υπό την επίβλεψη του Χάιντεγκερ, πίστευε πως είναι απαραίτητο να μεταβληθεί η ίδια η ανθρώπινη δράση και δραστηριότητα, ώστε να διαμορφωθεί μια νέα ηθική. Η εν λόγω ηθική οφείλει να είναι μια ηθική της ευθύνης, δηλαδή να λαμβάνει υπόψη το μέλλον του ανθρώπου τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό χώρο.

Στο έκτο κεφάλαιο αναλύεται η θεωρία του Χέρμπερτ Μαρκούζε (1898-1979), του γνωστού ριζοσπάστη στοχαστή που ανανέωσε τον μαρξισμό συνδυάζοντάς τον με την ψυχανάλυση και την τέχνη. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ο Μαρκούζε εισηγείται έναν αριστερό χαϊντεγκεριανισμό, που έμελλε να τον ακολουθήσουν και άλλοι φιλόσοφοι, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει ο Ζακ Ντεριντά.

Στο έβδομο κεφάλαιο επιχειρείται μια εμβάθυνση στο χαϊντεγκεριανό φιλοσοφικό σύστημα. Εδώ ο Χάιντεγκερ αντιμετωπίζεται ως φιλόσοφος του γερμανικού «δρόμου», με κυρίαρχες τις έννοιες της ιστορικότητας, της εργασίας και της αυθεντικότητας.

Υπό μορφήν παρέκβασης, τέλος, δοκιμάζεται μια ερμηνεία του χαϊντεγκεριανού opus magnum, δηλαδή του περίφημου Είναι και χρόνος, το οποίο θα μπορούσε σε τελική ανάλυση να θεωρηθεί και ως ένα «αποτυχημένο αριστούργημα».

Ολα αυτά τα παιδιά του Χάιντεγκερ, στοχαστές εβραϊκής καταγωγής, βίωσαν σκληρά την τραγική ειρωνεία να έχουν ως δάσκαλο έναν μεγάλο φιλόσοφο, ο οποίος όμως ήταν πανάθλιος από πολιτική άποψη. Εντούτοις η σκέψη και ο φιλοσοφικός στοχασμός έχουν πάντα τη δική τους εσωτερική δύναμη και αναπτύσσουν μια ιδιαίτερη δυναμική, με τρόπο ώστε συχνά το έργο ενός φιλόσοφου να μπορεί να αυτονομείται και να διαχωρίζεται από τις πολιτικές επιλογές της ζωής του ή και από τις ανθρώπινες αδυναμίες του.

Αναμφίβολα αξίζουν μεγάλοι έπαινοι προς τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης για αυτό το εκδοτικό επίτευγμα, προκειμένου για ένα τόσο απαιτητικό κείμενο, που παραδίδεται στο αναγνωστικό κοινό σε άρτια μετάφραση του Μάνου Βασιλάκη και υπό την επιστημονική επιμέλεια του Περικλή Βαλλιάνου, ο οποίος υπογράφει και το Επίμετρο. Συνεπώς έχουμε να κάνουμε με ένα βιβλίο που σίγουρα θα διαβαστεί και θα συζητηθεί.