Η σαγήνη της ανάγνωσης

Μικροί και µεγάλοι εκδότες τόλµησαν και φέτος να εµπιστευτούν τους έλληνες µελετητές και να κυκλοφορήσουν άψογα φροντισµένους τόµους. Μια πρώτη επιλογή από χρηστικές ανθολογίες και φιλολογικές εργασίες υποδοµής, θεωρητικές προσεγγίσεις και ερµηνευτικές µελέτες, αλλά και στοχαστικά προσωπικά δοκίµια που µας συνόδευσαν τη χρονιά που πέρασε, και καλό είναι να βρουν θέση στη βιβλιοθήκη µας.

Συνεχίζοντας την ανεκτίµητη συµβολή του στην παραµεληµένη ιστορία της νεοελληνικής κριτικής τής λογοτεχνίας, ο ακάµατος Γιώργος Αράγης («Ανθολογία της Νεοελληνικής Λογοτεχνικής Κριτικής», Σοκόλης) µας έδωσε µια πανοραµική εικόνα της, ανθολογώντας, µετά την πυκνή εισαγωγή του, εµβληµατικά κείµενα 39 ελλήνων κριτικών: από τις απαρχές και τον απόηχο του Διαφωτισµού (Αδαµάντιος Κοραής) µέχρι τις µέρες µας και τη Μάρη Θεοδοσοπούλου (1950-2016), ενώ ο Στέφανος Κακλαµάνης ολοκλήρωσε µια πλήρη χαρτογράφηση της ελληνόγλωσσης ποιητικής παραγωγής της Κρήτης. Κυκλοφόρησε ήδη ο τόµος µε την αναλυτική εισαγωγή στη λογοτεχνία και την εποχή της κρητικής Αναγέννησης («Η κρητική ποίηση στα χρόνια της Αναγέννησης» Τόµος Α΄, Εισαγωγή, ΜΙΕΤ) και ετοιµάζονται οι δύο τόµοι της Ανθολογίας.

Εδώ «λογοτεχνικές γενιές», εκεί «καλλιτεχνικές γενιές», τι είναι όµως µια «γενιά»; Ένα ευρέως χρησιµοποιηµένο εννοιολογικό εργαλείο ταξινόµησης στην κριτική και την ιστορία της λογοτεχνίας και της τέχνης, το οποίο συχνά δηµιουργεί περισσότερα προβλήµατα από όσα καλείται να λύσει, και ο Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος οριοθετεί την έννοια και επισκοπεί τις γενεακές θεωρίες από τα τέλη του 18ου αιώνα µέχρι σήµερα (από τον Βολταίρο στον Μπουρντιέ) για ν’ αποκαλύψει τις εγγενείς αδυναµίες αυτής της –µάλλον «χάρτινης»– έννοιας να ανταποκριθεί στις ανάγκες της επιστηµονικής ιστορικής περιοδολόγησης («Η έννοια της “γενιάς” στην περιοδολόγηση της Ιστορίας, της ιστορίας της λογοτεχνίας και της ιστορίας της τέχνης», ΠΕΚ).

Η Αγγέλα Γιώτη ακολουθεί τα βήµατα της περιπλάνησης του Ανδρέα Κάλβου στην ταραγµένη Ευρώπη των έντονων αισθητικών αλλαγών και παρακολουθεί µε νήµα το λογγίνειο «ύψος» τους αναβαθµούς της ποιητικής του διαµόρφωσης («Ο Κάλβος στα ίχνη του Λογγίνου. Ένας άνθρωπος των γραµµάτων στην Ευρώπη του 19ου αιώνα», Αντίποδες), ενώ η Αλεξάνδρα Ρασιδάκη συνοδεύει την εκτεταµένη και συστηµατική γραµµατολογική και θεωρητική προσέγγιση της Ροµαντικής θεωρίας µε µια δειγµατοληπτική αναζήτηση στο έργο του Γ. Βιζυηνού όψεων της ροµαντικής πρόσληψης του κόσµου («Υπό ροµαντική οπτική γωνία. Γερµανικός Ροµαντισµός και Γεώργιος Βιζυηνός», Άγρα).

Η Χριστίνα Ντουνιά, αναζητώντας τα εµφανή ή δυσδιάκριτα ίχνη του Ε. Α. Πόε στην ελληνική λογοτεχνία, συγκεντρώνει δηµοσιευµένες και αδηµοσίευτες µελέτες της για τη σχέση του αµερικανού «προδρόµου της αισθητικής νεωτερικότητας» µε το έργο των Εµµ. Ροΐδη, Ν. Επισκοπόπουλου, Κ. Γ. Καρυωτάκη, Γ. Σκαρίµπα, Γ. Σεφέρη και Α. Εµπειρίκου («Στη σαγήνη του Ε. Α. Πόε», Γαβριηλίδης), οι δώδεκα µελέτες της Αθηνάς Βογιατζόγλου, διασχίζοντας έναν σχεδόν αιώνα ποιητικής δηµιουργίας (από τον Κ. Γ. Καρυωτάκη στη Μαρία Κυρτζάκη), παρακολουθούν ισάριθµες περιπτώσεις παρωδιακών ή και συγκρουσιακών συναντήσεων του λόγου ελλήνων ποιητών («Συνοµιλίες Ποιητών. Μεταπλάσεις, παρωδίες και αντίλογοι στη νεοελληνική ποίηση του 20ού αιώνα», Gutenberg), η Θάλεια Ιερωνυµάκη, προσκοµίζοντας αθησαύριστο και αρχειακό υλικό, επαναπροσεγγίζει τον ποιητικό διάλογο του Κ. Γ. Καρυωτάκη µε τον Μιλτιάδη Μαλακάση και τον Ρώµο Φιλύρα υπό το πρίσµα του φαινοµένου του δανδισµού και της παράδοσης του κλοουνισµού («Ο Δανδής και ο Πιερότος. Μαλακάσης, Φιλύρας, Καρυωτάκης», Σµίλη), ενώ στην εκ του σύνεγγυς ανάγνωση της Έλλης Φιλοκύπρου οι χρονοτοπικές συντεταγµένες του έργου των τεσσάρων, τόσο διαφορετικών, ποιητών του τίτλου ορίζουν µια µονίµως σε εκκρεµότητα απόκρηµνη περιοχή, γεµάτη ρήγµατα και κενά («Ο απόκρηµνος χωροχρόνος της ποίησης. Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, Γιώργος Γεωργούσης, Ζέφη Δαράκη, Βύρων Λεοντάρης», Νεφέλη).

Ο Βασίλης Μόσχος, χρησιµοποιώντας πλούσιο αρχειακό υλικό, εξετάζει τη λογοτεχνική δραστηριότητα και τη στάση της κοµµουνιστικής, της ΕΑΜικής, της προοδευτικής και της λαϊκής ή της κεντρώας, της δεξιάς, της φιλελεύθερης, της συντηρητικής και της αστικής διανόησης απέναντι στα τραγικά γεγονότα της ταραγµένης δεκαετίας από την Κατοχή µέχρι και τη λήξη του Εµφυλίου («Οι λογοτέχνες στην ταξική αναµέτρηση της δεκαετίας 1940-1950», Σύγχρονη Εποχή), και η Μαίρη Μικέ, διατρέχοντας την ελληνική πεζογραφία µέσα από κοµβικά για τη θεµατολογία της µυθιστορήµατα (από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη στον Αλέξανδρο Κοτζιά), θα εξετάσει τον περί οικογενείας µυθοπλαστικό λόγο, αναζητώντας τους τρόπους και τη σηµασία της αναπαράστασης των οικογενειακών σχέσεων («Δοκιµασίες. Όψεις του οικογενειακού πλέγµατος στο νεοελληνικό µυθιστόρηµα 1922-1974», Gutenberg).

Με ένα τολµηρό στη θεµατική και πυκνό στη γραφή στοχαστικό δοκίµιο, στις στροφές και τις αντιστροφές του οποίου αξίζει να περιηγηθούν περισσότερες από µία αναγνώσεις, ο εσκεµµένα συλλήβδην καταγγελτικός, εν είδει µανιφέστου ή αντιµανιφέστου, λόγος του Κώστα Κουτσουρέλη θα αναζητήσει τα αίτια για την «ανυποληψία» και την περιορισµένη απήχηση της ποίησης στην εποχή µας («Η τέχνη που αυτοκτονεί. Για το αδιέξοδο της ποίησης του καιρού µας», Μικρή Άρκτος).

Μπορεί να έγινε ευρύτερα γνωστή προσφάτως µε το επίµετρό της στην έκδοση του βιβλίου της Μπούµπερ Νόυµαν («Η Μίλενα από την Πράγα», Κίχλη, 2015), όµως η Αδριανή Δηµακοπούλου (1949-2017) ήταν πάντα δεινή δοκιµιογράφος. Δεκατέσσερις πολυδιάστατες δοκιµές της (από τον Όµηρο και τη Σαπφώ στην ορθόδοξη εκταφή και τα fake news) αποκαλύπτουν µιαν ακατάτακτη γραφή, που εµπεριέχει κατά τον Ζαν-Πιερ Βερνάν «µια διάσταση ποιητικής ευφυΐας» («Σπαράγµατα. Διαδροµές µιας ανήσυχης σκέψης», Πανοπτικόν).  Τέλος, υβριδικό κείµενο που αρνείται πεισµατικά την ειδολογική κατάταξη, καθώς κινείται στη µεθόριο διαφόρων ειδών, υιοθετώντας στοιχεία από ετερόκλητες νόρµες, το τελευταίο βιβλίο του Νικήτα Σινιόσογλου («Λεωφόρος ΝΑΤΟ. Δοκιµή περιπλάνησης», Κίχλη), «πείραµα ψυχογεωγραφίας» ή «παραβολή για την απώλεια» κατά τον συγγραφέα, είναι ένα εξαιρετικό δείγµα της λογοτεχνίας τής περιπλάνησης, συνδυασµένο µε φιλοσοφικές παρεκβάσεις.