Φόρος τιμής στον Χάιντεγκερ

Η γνωστή φιλόσοφος του 20ού αιώνα, Χάνα Αρεντ, γεννήθηκε το 1906 στο Αννόβερο της Γερμανίας και πέθανε το 1975 στη Νέα Υόρκη. Εκανε πανεπιστημιακές σπουδές στη γενέθλια χώρα της, όπου είχε σημαντικούς δασκάλους στη φιλοσοφία, μεταξύ των οποίων ξεχώριζε ο νέος τότε υφηγητής της φιλοσοφίας, Μάρτιν Χάιντεγκερ (1889-1976). Το ανά χείρας βιβλίο αποτελεί φόρο τιμής της Αρεντ στον Χάιντεγκερ, με τη συμπλήρωση των ογδόντα χρόνων ζωής του φιλοσόφου.

Δάσκαλος και μαθήτρια, Γερμανός και Εβραία, παντρεμένος με παιδιά και νεαρά ερωμένη, στοχαστής και στοχάστρια: η τραγική ειρωνεία να έχεις ως δάσκαλο έναν μεγάλο φιλόσοφο, ο οποίος όμως ήταν πανάθλιος από πολιτική άποψη. Ο Χάιντεγκερ υπήρξε μέλος του ναζιστικού κόμματος και μάλιστα διετέλεσε κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής επί χιτλερικού καθεστώτος. Την ίδια εποχή, η εβραϊκής καταγωγής Αρεντ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη ναζιστική Γερμανία βρίσκοντας οριστικό καταφύγιο στις ΗΠΑ, όπου δίδαξε στο Πανεπιστήμιο, δημιούργησε το σπουδαίο έργο της και έζησε μέχρι τον θάνατό της.

Το κείμενο της Αρεντ που παρουσιάζεται εδώ γράφτηκε το 1969 για τα ογδοηκοστά γενέθλια του Χάιντεγκερ. Στο βιβλίο εκτίθενται με συντομία και σαφήνεια οι σκέψεις της φιλοσόφου για τη γοητεία, τη σημασία και τη συμβολή του χαϊντεγκεριανού έργου στην εξέλιξη της σκέψης και της φιλοσοφίας. Παράλληλα, επισημαίνεται το «λάθος» του Χάιντεγκερ, που τον καθόρισε σε όλη του τη ζωή. Πρέπει, πάντως, να υπογραμμίσουμε τη νηφάλια ψυχραιμία της γραφής της Αρεντ, η οποία με αριστοτεχνικό τρόπο «αθωώνει» τον αγαπημένο της δάσκαλο. Αυτό είναι το πιο εντυπωσιακό στοιχείο του κειμένου, διότι εδώ δεν επιχειρείται απλώς η «αθώωση» του χαϊντεγκεριανού φιλοσοφικού έργου, αλλά και του ίδιου του ανθρώπου Χάιντεγκερ. Ασφαλώς, το 1969 δεν είχαν δει το φως της δημοσιότητας πολλά «μαύρα» γραπτά του Γερμανού φιλοσόφου, που εξακολουθούν να εκδίδονται μέχρι και τις μέρες μας. Ετσι, η Αρεντ μπορούσε να θεωρεί το «λάθος» του δασκάλου ως ένα ατυχές επεισόδιο που διήρκεσε απλώς κάποιους μήνες.

Η ανάλυση της Αρεντ είναι εντυπωσιακή και μαρτυρεί για τη «φήμη» του δασκάλου, η οποία προηγήθηκε κατά οκτώ χρόνια της δημοσίευσης του σπουδαίου βιβλίου του Είναι και Χρόνος (1927). Πού ακριβώς οφειλόταν αυτή η φήμη; Στο γεγονός ότι, για τον Χάιντεγκερ, η φιλοσοφία δεν ήταν μια σπουδή πανεπιστημιακών αντικειμένων, αλλά μια εμπειρία σκέψης. Με τον Χάιντεγκερ, διάδοχο του Χούσερλ και του Γιάσπερς, η σκέψη ήρθε και πάλι στη ζωή, προτείνοντας πράγματα εντελώς διαφορετικά από τις τετριμμένες κοινοτοπίες των πανεπιστημιακών καθηγητών της φιλοσοφίας. Ο Χάιντεγκερ ποτέ δεν σκέφτεται «για» κάτι, αλλά σκέπτεται κάτι. Η σκέψη του διεισδύει μέχρι τα βάθη, εγκαθιστώντας «οδοδείκτες», θεσπίζοντας ένα τεράστιο δίκτυο από μονοπάτια της σκέψης και οδηγώντας το οικοδόμημα της παραδοσιακής μεταφυσικής σε απόλυτη κατάρρευση.

Ο πρώτος που μίλησε ποτέ για το σκέπτεσθαι ως πάθος, ως κάτι που θα γεννηθεί μέσα από την αντοχή σε αυτό, ήταν ο Πλάτων, ο οποίος στον Θεαίτητο αποκαλεί την απαρχή της φιλοσοφίας «θαυμάζειν». Ο Χάιντεγκερ μίλησε επίσης, με καθαρά πλατωνικούς όρους, για την «ικανότητα του θαυμάζειν το απλό», αλλά, εντελώς διαφορετικά από τον Πλάτωνα, πρόσθεσε και την «ικανότητα της αποδοχής και της αναγνώρισης αυτού του θαυμάζειν ως διαμονής». Αυτή η διαμονή του στοχαστή είναι ένας «τόπος γαλήνης».

Ομως αυτή η γαλήνη χάνεται όταν ο φιλόσοφος εμπλέκεται στην πολιτική και γίνεται τύραννος. Εδώ ο Χάιντεγκερ συναντά τον Πλάτωνα: «Εμείς που επιθυμούμε να τιμήσουμε τους στοχαστές, δύσκολα νιώθουμε έκπληξη και ίσως οργή που ο Πλάτων και ο Χάιντεγκερ, όταν εισέρχονται στις ανθρώπινες υποθέσεις, γίνονται τύραννος και Φύρερ. Αυτό θα πρέπει να καταλογιστεί όχι ακριβώς στις περιστάσεις της εποχής και ακόμη λιγότερο στον χαρακτήρα τους, αλλά μάλλον σε ό,τι οι Γάλλοι αποκαλούν επαγγελματική διαστροφή». Παρά ταύτα, η εσωτερική δύναμη της φιλοσοφίας επιτρέπει συχνά στο έργο ενός φιλοσόφου να αυτονομείται και να διαχωρίζεται από τις επιλογές ζωής του και από τις ανθρώπινες αδυναμίες του.

Το επίμετρο του Αλέξανδρου Σχισμένου είναι πολύτιμο για την κατανόηση του κειμένου της Αρεντ. Γράφει ο Σχισμένος: «Αν υπάρχει κάτι ιδιαίτερο στη σχέση του Χάιντεγκερ με την Αρεντ, κάτι το σκανδαλώδες, είναι ακριβώς η συμπλοκή, σύζευξη και σύγκρουση δύο διαφορετικών χρονικών πεδίων: του δημόσιου χρόνου των δύο φιλοσόφων και του ερωτικού χρόνου των δύο εραστών. Μια συμπλοκή που καθορίζεται από την απόφαση του Χάιντεγκερ να γίνει μέλος του ναζιστικού κόμματος. Μια απόφαση τρομερή και αμετάκλητη που τους χωρίζει και συνάμα τους ενώνει σε διαφορετικές όχθες της ίδιας τραγωδίας».

Κλείνοντας, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε την άψογη μετάφραση του Στέφανου Ροζάνη και την καλαισθησία των εκδόσεων «Ερμα», που μας παραδίδουν ένα εκδοτικό διαμαντάκι.