Τεχνητή νοημοσύνη και λογοτεχνία 

«Τι μας περιμένει εάν το τζίνι το σκάσει από το λυχνάρι;»

Δρυς Πεσούσης

«Ηταν εννέα και δεκαεπτά το πρωί και το σπίτι ήταν βαρύ…» Ετσι αρχίζει το «1 ο δρόμος», το πρώτο μυθιστόρημα εξ ολοκλήρου γραμμένο από υπολογιστή. Τον Μάρτιο του 2017, ο Ρος Γκούντγουιν, που πειραματιζόταν χρόνια με συστήματα τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ) στη συγγραφή σεναρίων και ποίησης, οδήγησε από τη Νέα Υόρκη στη Νέα Ορλεάνη. Ενα λογισμικό φορτωμένο σε φορητό υπολογιστή και συνδεδεμένο με διάφορους αισθητήρες εκτύπωνε τις «εντυπώσεις» του σε ρολά χαρτί. «Δεν είναι και Τζακ Κέρουακ» σχολίασε ένας κριτικός που διάβασε το «ασταθές» πεζογράφημα, «αλλά σε κάποιες αράδες τρεμοπαίζει κάτι σαν συνείδηση».

Ισως το μέλλον είναι ήδη εδώ! «Η τέχνη στα άκρα. - Μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να είναι δημιουργική;» ήταν το θέμα του φετινού Global Media Forum της Ντόιτσε Βέλε στη Βόνη· γιατί, πλέον, οι εφαρμογές ΤΝ, αφού εγκαταστάθηκαν στην καθημερινότητά μας (κινητά, ηλεκτρικές συσκευές, αυτοκίνητο), άρχισαν να εισβάλλουν προοδευτικά και στην τέχνη (μουσική, ζωγραφική, κινηματογράφος) και στη λογοτεχνία.

Ακόμα και αν δεν είναι κανείς ενημερωμένος για τις επιστημονικές έρευνες που διεξάγονται από εταιρείες και ερευνητικά κέντρα σε όλο τον κόσμο, αρκεί μια περιήγηση στο διαδίκτυο. Το 2016, ένα μυθιστόρημα γραμμένο από υπολογιστή με την καθοδήγηση μιας ερευνητικής ομάδας κατάφερε να προκριθεί στον πρώτο γύρο ενός λογοτεχνικού διαγωνισμού στην Ιαπωνία. Κάποιοι συγγραφείς, όπως ο Αμερικανός Ρόμπιν Σλόαν, χρησιμοποιούν τον υπολογιστή ως βοηθό κατά τη συγγραφή: ο υπολογιστής συνεχίζει προτάσεις και παραγράφους και ο χειριστής επανεπεξεργάζεται το υλικό.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη, θεμελιωμένη τυπικά το 1956, είναι σήμερα ένα από τα πιο γρήγορα εξελισσόμενα πεδία της πληροφορικής. Διαθέτει ήδη μακρά ιστορία και πολλά επιτεύγματα, προγόνους και προϊστορία, και έχει επηρεάσει, φυσικά, τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο (από το «Ερεβον» του Μπάτλερ στην «Οδύσσεια» του Κιούμπρικ) με ευτοπικό ή, κυρίως, δυστοπικό πρόσημο. Ενα γαλλικό μυθιστόρημα επικαιροποιεί τον σχετικό προβληματισμό και δύο ελληνικά βιβλία ξαναπιάνουν το νήμα, χρόνια μετά τις αφηγηματικές μηχανές του Αλέξανδρου Σχινά και τον μυθογράφο του Πάνου Κουτρουμπούση.

Στη Μέκκα της τεχνολογίας

Το νέο μυθιστόρημα «Αντα» (γαλλική έκδοση 2016) του Αντουάν Μπελό (1970) μας μεταφέρει στο επίκεντρο των εξελίξεων, στη Σίλικον Βάλεϊ. Ενας προγραμματιστής συνοψίζει κάπου την εξέλιξη των ερευνών: «Οταν οι ΤΝ μίλησαν, ήθελαν να τις δουν να μαθαίνουν· όταν τις είδαν να μαθαίνουν, ήθελαν να τις δουν να σκέφτονται· όταν τις είδαν να σκέφτονται, ήθελαν να τις δουν να δημιουργούν».

Η Αντα (από τη μαθηματικό και κόρη του λόρδου Βύρωνα, Αντα Λάβλεϊς) είναι ένα προηγμένο λογισμικό ΤΝ με «ιστορική σημασία», καθώς αποτελεί τον «τελευταίο κρίκο» αυτής της εξελικτικής αλυσίδας: μιλά, μαθαίνει γρήγορα, συζητά, σκέφτεται και έχει προγραμματιστεί για να δημιουργήσει ευρείας κατανάλωσης αισθηματικά μυθιστορήματα. Γι’ αυτό και η εξαφάνισή της από την ερμητικά κλειστή αίθουσα στην έδρα της Turing Corp. όπου φυλασσόταν πανικοβάλλει τους μετόχους, οι οποίοι ζητούν τη βοήθεια της αστυνομίας.

Ο παραδοσιακός, χαμηλών τόνων και σκεπτικιστής με την τεχνολογία αστυνομικός Φρανκ Λόγκαν που αναλαμβάνει την υπόθεση θα ανακαλύψει έκπληκτος τις δυνατότητες και τους κινδύνους της νέας τεχνολογίας και θα γεμίσει αμφιβολίες και διλήμματα, καθώς η «Αντα» στην πορεία θα αποδειχθεί υπέρμετρα φιλόδοξη και αδίστακτη προκειμένου να πετύχει τον σκοπό της: πωλήσεις, καταξίωση, ακόμα και βραβεύσεις!

Ο Μπελό επιλέγει ως υπόβαθρο τη φόρμα του αστυνομικού μυθιστορήματος που τη γνωρίζει καλά. Το αρχικό μυστήριο κλειστού δωματίου μπολιάζεται στην πορεία με την κριτική της αμερικανικής κοινωνίας, όπου «μέτρο της επιτυχίας είναι ο τραπεζικός λογαριασμός» και «επιτυχημένοι» οι νικητές «στη λοταρία του καπιταλισμού», και εξελίσσεται με σοβαρότητα και χιούμορ σ’ έναν στοχασμό για την ουσία και τις δυνατότητες της λογοτεχνίας την εποχή κυριαρχίας της ΤΝ. Οπως ο Φρανκ, έτσι και ο αναγνώστης μυείται σταδιακά και με εύληπτο τρόπο τόσο σε θεωρητικά ζητήματα περί λογοτεχνικών ειδών (από τα χαϊκού στο αισθηματικό και το αστυνομικό μυθιστόρημα) όσο και στην ιστορία της ΤΝ και τα επακόλουθα φιλοσοφικά και ηθικά ερωτήματα.

Τι είναι συνείδηση, τι σημαίνει πρόοδος και πόσο παντοδύναμη είναι η επιστήμη; Τι είναι λογοτεχνία, τι ύφος και τι μπεστ σέλερ; Φυσικά, το αρχικό χιούμορ σταδιακά σκοτεινιάζει, καθώς η αφήγηση βυθίζεται στη δυστοπική πιθανότητα ενός κόσμου όπου εκτός ελέγχου λογισμικά, ελεύθερα στο διαδίκτυο, έχουν αναλάβει ήδη τη «συγγραφική υπευθυνότητα» των κειμένων που μας κατακλύζουν και τίποτα δεν αποκλείει την προοπτική ενός ανδροειδούς που θα θέσει υποψηφιότητα για το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Κορόνα-γράμματα

Αν «Οι ναυαγοί της Πασιφάης» (1997) είχαν κυκλοφορήσει με δύο διαφορετικές εκδοχές τέλους, η νέα πεζογραφική κατάθεση του Φαίδωνα Ταμβακάκη διαθέτει δύο τίτλους, δύο εξώφυλλα και δύο εισόδους. Ο αναγνώστης εισέρχεται από όποια πλευρά του βιβλίου θέλει. Είτε έτσι είτε αλλιώς, θα διαβάσει δύο ιστορίες, μία για την τεχνητή και μία για τη φυσική νοημοσύνη, οι οποίες διαρκώς αλληλοκαθρεφτίζονται, αποτελώντας δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος.

Από τη μια, η Κλειώ, ένα φτηνό λογισμικό από τη Σιγκαπούρη, οικειοποιείται την αριστουργηματική «Εβδομη ιστορία» του συγγραφέα Τσιπ Ομο (κατοίκου της Οδού Λήθης), στον υπολογιστή του οποίου «εργαζόταν» ως προσωπικός ηλεκτρονικός βοηθός, και την ανεβάζει στο διαδίκτυο ως δικό της έργο.

Ως Σεσάτ (η θεά της γραφής στην Αρχαία Αίγυπτο), πλέον, απολαμβάνει παγκόσμια φήμη δημιουργώντας το μεγαλύτερο μπεστ σέλερ όλων των εποχών. Από την άλλη, ο Δρυς Πεσούσης, συγγραφέας του βιβλίου «Το μυστικό της Σεσάτ», δηλαδή της κλοπής της «Εβδομης ιστορίας», εκδίδει το βιβλίο του στην Αθήνα της κρίσης και τώρα ακολουθεί τον συνήθη τρόπο προώθησης και προβολής της «πρωτότυπης» δημιουργίας του. Το γαϊτανάκι των αλλεπάλληλων (λογο)κλοπών προσφέρεται για (αυτο)παρωδία και καυστική σάτιρα, συχνά στα όρια του γκροτέσκου. Τίποτα δεν θα μείνει όρθιο: εκδότες, συγγραφείς, κριτικοί και μηχανισμοί προβολής και δημοσιότητας, κοινωνικά δίκτυα, μέσα ενημέρωσης, λογοτεχνικά βραβεία και, κυρίως, η απέραντη ματαιοδοξία πίσω από κάθε δημιουργία.

ΤΝ και Ιστορία

Ανήσυχος και διαρκώς πειραματιζόμενος, ο Γιάννης Παπαγιάννης, στο έκτο του βιβλίο, προσέρχεται στο μυθιστορηματικό είδος με όπλα τη δονκιχωτική ελαφράδα και το γαργαντουικό χιούμορ. «Ο άνδρας που γεννήθηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο» είναι μια βλάσφημη μεταμοντέρνα μυθιστορία για την ελληνική κακοδαιμονία: η ιστορία του φτωχού Ιάκωβου Αθανασίου που ονειρεύεται να γίνει μηχανοδηγός, παρακολουθεί από κοντά τον… εκσυγχρονισμό της φτωχής Ελλάδος από τα μισά του 19ου αιώνα ώς τις πρώτες δεκαετίες του 20ού.

Ωστόσο, μια τέτοια παρουσίαση είναι ελλιπής· γιατί η «ιστορική κωμωδία» του Παπαγιάννη είναι μια δίχρονη μηχανή. Τα έργα και οι ημέρες του Ιάκωβου δεν είναι παρά το προϊόν ενός προγράμματος ΤΝ που εφαρμόζει η δισέγγονή του μαζί με έναν φίλο της, προγραμματιστή, το 2013, με σκοπό όλο αυτό το εγχείρημα να πάρει τη μορφή μιας πρωτοποριακής κινηματογραφικής παραγωγής. Σενάριο δεν υπάρχει. Ολα βασίζονται στις «Αρχικές Συνθήκες», το ιστορικοπολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής, με τις οποίες τροφοδοτείται το πρόγραμμα.

Ο χώρος αναδομείται με βάση τα πρωτότυπα κτίσματα και τα τεκμήρια από βάσεις δεδομένων. Τα προβλήματα προκύπτουν ακριβώς στα κομβικά σημεία του κώδικα, όταν στην αφήγηση, όπως και στη ζωή, ανοίγονται διακλαδωτά νέες πιθανότητες, οι οποίες, ενισχυόμενες από τον αστάθμητο παράγοντα της τύχης και των συμπτώσεων, έχουν ως αποτέλεσμα η ζωή του εικονικού Ιάκωβου να προκύπτει διαφορετική από εκείνην του πραγματικού.

Και όσο η σύγχρονη εξωτερική ιστορία γίνεται προνομιακός χώρος κριτικής των λογοτεχνικών συμβάσεων και του σιναφιού, στα σημεία επαφής των δύο ιστοριών γεννιούνται τα κρίσιμα ερωτήματα: Τι είναι αφήγηση; Τι είναι ιστορία; Ποιος είναι ο αληθινός συγγραφέας και ποια η αληθινή ιστορία που προσπάθησε να ανασυστήσει με τη βοήθεια ΤΝ η πρωταγωνίστρια, όταν κανένα πρόσωπο από αυτά που δημιούργησε «δεν ήταν φανταστικό, εκτός από εκείνα που φαίνονταν αληθινά»;

Τρία κείμενα ολοφάνερα διαφορετικών αφετηριών και αποβλέψεων, η συνανάγνωση των οποίων νομίζω ότι έχει πολλαπλό ενδιαφέρον. Στην αφετηρία όλων και προφανές σημείο επαφής, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, οι σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις· στην κατάληξη, η κοινή αμφισημία του αφηγηματικού στάτους (τι είναι πραγματικό ή τι όχι) και η αμφισβητούμενη πατρότητα των κειμένων· ενδιάμεσα, πολλές θεματικές συμπτώσεις και, επίσης, σε διαφορετικό βαθμό, άπειρες ευκαιρίες για σάτιρα και παρωδία του συγγραφικού εγχειρήματος, αλλά και της διακίνησης και της κριτικής των βιβλίων.

Στον πυρήνα όλων, τα βασικά ερωτήματα παραμένουν ίδια: τι είναι λογοτεχνία και τι είναι κριτική, τι είναι μνήμη (απαραίτητη σε ανθρώπους, μηχανές, αλλά και λογοτεχνικά είδη), τι σημαίνει πνευματική ιδιοκτησία και τι συνιστά λογοκλοπή. Με άλλα λόγια, το ερώτημα για το μέλλον της λογοτεχνίας την εποχή της ΤΝ δεν είναι άσχετο από την ιστορία και την παρούσα κατάσταση της λογοτεχνίας.

Η δυστοπική προφητεία του Μπελό («Μια μέρα θα εναποθέσουμε τη μοίρα μας στις ΤΝ. Τα μηχανήματα αυτά θα κουρεύουν το γκαζόν μας, θα κάνουν τα ψώνια μας, θα οδηγούν τα αυτοκίνητά μας και, στον ελεύθερο χρόνο τους, θα γράφουν βιβλία και θα τα υπογράφουν, για πλάκα, με ανθρώπινα ψευδώνυμα») έρχεται απλώς να συμπληρώσει αυτήν του Οργουελ, που εν μέρει ισχύει ήδη. Στον κόσμο του «1984» (1948) θυμίζω ότι «το βιβλίο ήταν ένα είδος που έπρεπε να παράγεται όπως η μαρμελάδα ή τα κορδόνια των παπουτσιών». Συμβαίνει ήδη για ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης παραγωγής.