Η ευθύνη: μια νέα πολιτική ηθική

Ο φιλόσοφος Χανς Γιόνας γεννήθηκε το 1903 στη Γερμανία και πέθανε το 1993 στη Νέα Υόρκη. Στη γενέθλια χώρα του είχε σπουδαίους δασκάλους στο Πανεπιστήμιο, όπως τον Χούσερλ και τον Χάιντεγκερ. Εκπόνησε τη διδακτορική διατριβή του υπό την επίβλεψη του Μάρτιν Χάιντεγκερ, βιώνοντας και ο ίδιος, σαν τη Χάνα Αρεντ, την τραγική ειρωνεία να έχει ως δάσκαλο έναν μεγάλο φιλόσοφο ο οποίος όμως ήταν άθλιος από πολιτική άποψη. Οπως η Αρεντ, έτσι και ο Γιόνας ήταν εβραϊκής καταγωγής, ενώ ο Χάιντεγκερ υπήρξε μέλος του ναζιστικού κόμματος και διετέλεσε κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής επί του χιτλερικού καθεστώτος.

Παρά ταύτα, η φιλοσοφία έχει μια εσωτερική δύναμη και αναπτύσσει ιδιάζουσα δυναμική, ούτως ώστε συμβαίνει συχνά το έργο ενός φιλοσόφου να αυτονομείται και να διαχωρίζεται από τις επιλογές ζωής του και από τις ανθρώπινες αδυναμίες του. Βεβαίως ο Γιόνας, ως Εβραίος, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη ναζιστική Γερμανία και να βρει οριστικό καταφύγιο στις ΗΠΑ, όπου έζησε μέχρι τον θάνατό του.

Το μνημειώδες έργο του, Η αρχή της ευθύνης, ολοκληρώθηκε το 1979 σε ώριμη ηλικία, όταν ο Γιόνας ήταν 76 ετών, και δημοσιεύτηκε αρχικά στα γερμανικά. Μεταφράστηκε στα αγγλικά από τον ίδιο τον συγγραφέα, με τη βοήθεια του David Herr, και δημοσιεύτηκε το 1984, όταν ο συγγραφέας είχε κλείσει τα 80. Εντούτοις, δεν πρόκειται για στοχασμούς ενός ηλικιωμένου ανθρώπου, αφού τα κείμενα που συναπαρτίζουν τον τόμο είχαν αρχίσει να γράφονται ήδη στα 1959, όπως δηλώνεται ρητώς στον Πρόλογο του βιβλίου.

Τι περιλαμβάνει όμως το εξαιρετικά ενδιαφέρον αυτό κείμενο; Ποιο είναι το ιδιαίτερο περιεχόμενό του; Εδώ θίγονται πολλά και διάφορα ζητήματα, που όμως όλα μπορούν να συνοψιστούν γύρω από το θέμα της ηθικής ευθύνης που έχουμε εμείς οι άνθρωποι για την ανθρωπότητα, για τη φύση και για τη Γη, για τις επόμενες γενιές και για το μέλλον.

Αν δει κανείς τα περιεχόμενα του έργου, που είναι αρκετά εκτενές και καταλαμβάνει 600 σελίδες, θα διαπιστώσει την πληθώρα και τη σημασία των εξεταζόμενων προβλημάτων. Ο τόμος, λοιπόν, περιλαμβάνει έξι κεφάλαια και ένα παράρτημα. Το πρώτο κεφάλαιο φέρει τον τίτλο «Η αλλαγμένη φύση της ανθρώπινης πράξης».

Το δεύτερο κεφάλαιο ονομάζεται «Περί αρχών και μεθόδου». Το τρίτο κεφάλαιο τιτλοφορείται «Οι σκοποί και η θέση τους στην πραγματικότητα». Το τέταρτο κεφάλαιο έχει τον εξής ενδιαφέροντα τίτλο: «Το αγαθό, το δέον και το είναι: μια θεωρία της ευθύνης». Το πέμπτο κεφάλαιο λέγεται «Η ευθύνη σήμερα: το επισφαλές μέλλον και η ιδέα της προόδου», ενώ το έκτο επιγράφεται «Κριτική της ουτοπίας και το ήθος της ευθύνης». Τέλος, υπάρχει ένα Παράρτημα του τρίτου κεφαλαίου με τίτλο «Αδυναμία ή ισχύς της υποκειμενικότητας».

Πιο συγκεκριμένα, μπορούμε να πούμε ότι το σύνθετο αυτό εντυπωσιακό πόνημα του Γιόνας συνομιλεί με το σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας της νεωτερικότητας και κυρίως με την ηθική φιλοσοφία του Καντ, αλλά και με ολόκληρο τον εικοστό αιώνα, συνυπολογίζοντας τα σπουδαία επιτεύγματα και τις μεγάλες τραγωδίες του. Στο βιβλίο υπάρχει μια διαρκής συζήτηση γύρω από τα θέματα της τεχνικής, της τεχνολογίας, της προόδου στην επιστήμη και στην τέχνη, σε σχέση με τη νέα μορφή ανθρώπινης πράξης και τη νέα ηθική που συνεπάγονται όλες αυτές οι καινοτόμες αλλαγές.

Η τεχνολογία της νεωτερικότητας σφραγίζεται ανεξίτηλα από το γεγονός ότι η ανθρώπινη ισχύς αυξάνεται υπέρμετρα. Τούτο έχει ως αποτέλεσμα να εντείνονται η εκμετάλλευση της φύσης και η επακόλουθη καταστροφή της. Ο,τι ονομάστηκε «ανάπτυξη» συνοδεύτηκε από τη διαρκή μεγέθυνση της παραγωγής και της κατανάλωσης, καθώς και από μια αύξηση του πληθυσμού σε πρωτοφανή επίπεδα, ιδίως κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα.

Ολα αυτά τα φαινόμενα περιγράφονται και αναλύονται από τον Γιόνας, ο οποίος κρούει τον κώδωνα του κινδύνου: βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το φάσμα του θανάτου για τη φύση, για το περιβάλλον, για τον ίδιο τον άνθρωπο. Μπροστά στις θανάσιμες αυτές απειλές, ποιες λύσεις θα μπορούσαμε να επινοήσουμε; Ο συγγραφέας διατυπώνει μια σειρά από προτάσεις ανάσχεσης της καταστροφικής πορείας που ακολουθεί η ανθρωπότητα.

Κατ' αρχάς, είναι απαραίτητο να μεταβληθεί η ίδια η ανθρώπινη δράση και δραστηριότητα ούτως ώστε να διαμορφωθεί μια νέα ηθική. Η εν λόγω ηθική οφείλει να είναι μια ηθική της ευθύνης, δηλαδή να λαμβάνει υπόψη το μέλλον του ανθρώπου, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό χώρο. Ωστόσο, επειδή δεν είναι δυνατόν να προβλεφθεί το μέλλον, θα πρέπει να διατυπωθεί μια «ευρετική του φόβου», δηλαδή να ληφθούν με σύνεση όλα τα κατάλληλα μέτρα για τα μελλοντικά ενδεχόμενα.

Επιπλέον, είναι ανάγκη να συμφιλιωθεί το επιστημονικό «είναι» με το ηθικό «πρέπει», δηλαδή να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στο «είναι» και το «δέον». Προς τούτο, χρειάζεται μια συγκροτημένη κριτική της προόδου και της ουτοπίας. Η ηθική της ευθύνης οδηγεί σε θέσεις που συνάδουν με τα σύγχρονα προτάγματα της οικολογίας και της βιώσιμης ανάπτυξης, ή ακόμη της αποανάπτυξης, της ολιγαρκούς αφθονίας.

Οπως το γράφει ο Χανς Γιόνας, πρέπει «να σώσουμε την επιβίωση και την ανθρωπινότητα του ανθρώπου από την υπερβολή της ισχύος του».

Τέλος, οφείλουμε να κάνουμε μνεία στον μεταφραστικό μόχθο των δύο μεταφραστών, της Ντίνας Σαμοθράκη και του Θεόδωρου Στούφη, καθώς και στην επιμέλεια του Θεοφάνη Τάση, ο οποίος υπογράφει και την εμπεριστατωμένη Εισαγωγή.