Οικεία δεινά

Ο Νικόλας Σεβαστάκης έχει πλούσια θητεία στον χώρο του δοκιμίου και των μελετών στα κοινωνικά και πολιτικά φαινόμενα. Εχει όμως και μία λογοτεχνική παιδεία τέτοια που του επιτρέπει να φτιάξει ένα μυθιστόρημα με τα πιο δύσκολα και ατιθάσευτα υλικά· αυτά των πολιτικών ιδεών. Μετά τις δυο συλλογές διηγημάτων «Γυναίκα με ποδήλατο» και «Ανδρας που πέφτει» δοκιμάζεται στη μεγάλη φόρμα, παρουσιάζοντας το μυθιστόρημα «Ανθρωπος στη σκιά» (όλα από τις Εκδόσεις Πόλις).

Για μία μορφή πολιτικού στοχασμού, η βία που στρέφεται κατά της κρατικής εξουσίας, όταν αυτή εκλαμβάνεται με τη βεμπεριανή αντίληψη άσκησής της, πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μία νομιμοποιημένη μορφή αντίστασης. Ο Χέρμπερτ Μαρκούζε στο «Τέλος της ουτοπίας», έγραφε ότι «πολλές φορές το συμφέρον της ανθρωπότητας είναι συνδεδεμένο με την προσφυγή στη βία», γιατί κάθε άλλη ειρηνική εναντίωση στους ήδη υπάρχοντες θεσμούς, όπως υποστήριζε ο Λοκ, είναι «αθώα τελετή που μας χαρίζει καλή συνείδηση...».

Ο «Ανθρωπος στη σκιά» είναι ένα μυθιστόρημα «για τη μαθητεία στο πολιτικό κακό [...] ένα πολιτικό μυθιστόρημα για την Ελλάδα των τελευταίων σαράντα χρόνων», όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου.

Κεντρικός χαρακτήρας ο Φάνης Αυγερινός, την προσωπικότητα του οποίου ο αναγνώστης γνωρίζει είτε από τον εξωδιηγητικό αφηγητή, είτε από τους συγγενείς του, τους συντρόφους του, τους πολιτικούς του μέντορες και τις ερωμένες του, δηλαδή τους υπόλοιπους χαρακτήρες του βιβλίου. Το μυθιστόρημα είναι σύγχρονο. Ξεκινά με την ανακάλυψη του πτώματος του Αυγερινού στον Υμηττό, όπου αυτοκτόνησε το 2015. Από το σημείο εκείνο αρχίζει μία αναδρομή στο παρελθόν που φτάνει έως τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, άρα πιάνει τον χρονικό πυρήνα της Μεταπολίτευσης. Σε αυτό το πλαίσιο ο Σεβαστάκης συνθέτει τον χαρακτήρα τού Αυγερινού με την τεχνική των έμμεσων αφηγήσεων. Το πεζογράφημα παρουσιάζεται μ’ αυτό τον τρόπο επικαιρικό ως προς τα γεγονότα που ο Αυγερινός «τα δημιουργούσε, τραβούσε τα καθέκαστα σαν μαγνήτης».

Σε αντίθεση με τους συνομήλικούς του, που «τους αφήνουν πίσω οι εξελίξεις», ο Αυγερινός, μετά το Πολυτεχνείο, στρατολογείται στους κόλπους μιας τρομοκρατικής οργάνωσης. Εκδηλώνει τις κοινωνικές του ανησυχίες εμπνεόμενος από τους δύο πολιτικούς του μέντορες, τον Αρη «Γίρζι» Πάικο, κάτοικο Βρυξελλών, και τον Στέφανο Παπατζίμα, ο οποίος σμίλευσε το ’74 την προσωπικότητα του Αυγερινού στο μικρό του δώμα στην Αθήνα, προκειμένου να τον στρατολογήσει στην οργάνωση. Ο Πάικος, αν και το δυνατό μυαλό της παρέας των Βρυξελλών, «κουβαλούσε όλη την ηττοπάθεια του ’50».

Αντίθετα ο Παπατζίμας ήταν το προσωποποιημένο «πείσμα της μη παραίτησης, το πείσμα των καταδιωγμένων, των ανεξιλέωτων και αδικαίωτων». Σ’ αυτές τις δύο προσωπικότητες αντικατοπτρίζονται οι τάσεις μιας ριζοσπαστικής Αριστεράς. Ο Αυγερινός, που κατά τον Πάικο «στα θεωρητικά ήταν μεγάλη απογοήτευση», σκοτώνει. Και σκοτώνει τον λάθος άνθρωπο, τον δικηγόρο Στάθη Μαζαράκη αντί για τον αδελφό του.

Αυτό είναι το κεντρικό θέμα του βιβλίου που ευτυχώς για τη λογοτεχνία δίνεται με πολλές λοξές ή ευθείες ματιές. «Τη νύχτα λοιπόν που δολοφονήθηκε ο Μαζαράκης, χαϊδευόμουν με τον Τάκη στα σκοτάδια της Ισαύρων», λέει ένα πρόσωπο του βιβλίου. Η ανιψιά του δολοφονημένου, Μιράντα Μαζαράκη, στη συνάντησή της με την Κατερίνα, την πρώην σύντροφο του Αυγερινού από τα νεανικά του χρόνια, αρνείται να δεχτεί την κανονικότητα αυτών των ανθρώπων, να τους τοποθετήσει δηλαδή «...μαζί με διάφορα άλλα στον συρμό της αθωότητας ή της αφέλειας με αγνές προθέσεις».

Αν και ο συγγραφέας βάζει απέναντι τις δύο γυναίκες, διαλύει τον χρόνο και τις ιδέες που τις χωρίζουν, πλάθοντας μία εικόνα από την παιδική τους ηλικία, εκεί που η αθωότητα είναι δύναμη και ένας κοινός τόπος εξοβελισμού του κακού.

Είναι αυτό το «κακό» άραγε η αιτία της αυτοκτονίας του Αυγερινού που σαν «μια σκιά πήρε απότομα ύψος και εξαφανίστηκε»; Δεν αποκαλύπτεται. Μόνο κάποιο όνειρο πριν. Κανένα ηθικό πρόσημο στην πράξη του. Καμία ομοιότητα με τον εξεγερμένο άνθρωπο του Καμί που «σκοτώνει και πεθαίνει για να δείξει πως ο φόνος είναι αδύνατος». Αλλωστε, ο Αυγερινός δεν κατεχόταν από την αγωνία της τεκμηρίωσης της αθωότητάς του. Αποδεχόταν τη βία ως ανάγκη για να στραφεί ενάντια στο κατά τη δική του αντίληψη κακό. Και στο τέλος δικαιολόγησε ακόμη και το σφάλμα του.

Ωστόσο, ήδη πολύ πριν την αυτοκτονία του είχε αποσυρθεί. Μετανόησε; Αισθάνθηκε τη ματαιότητα του αγώνα του; Σκέφτηκε, όπως ο συναγωνιστής του ο Πατρινός, ότι ο κόσμος αυτός ήταν ένας άλλος κόσμος που δεν έγινε καλύτερος και διαψεύστηκαν οι ιδέες περί αυτοαναίρεσης της βίας του Μαρξ και του Μερλό-Ποντί; Δεν γνωρίζουμε. Μας επιτρέπεται όμως να θέτουμε ερωτήματα και να προβληματιζόμαστε για την ύπαρξη, για τη φύση της εξέγερσης και το «κακό» στην πολιτική.

Ο Σεβαστάκης παρουσιάζει έναν κόσμο με τις αντιφάσεις του. Σ’ αυτόν χώρεσαν μέχρι να εξαφανιστούν και ο Αυγερινός και ο Μαζαράκης και ο Στέφανος Παπατζίμας (μεσιέ Στεπάν), που παρέμεινε ώς τον θάνατό του αμετανόητος και σύμβολο του ακραίου, όπως ο συνονόματός του στους «Δικαίους» του Καμί. Στο τέλος όμως βάζει την Κατερίνα να αναρωτιέται για την δύναμη της «αφέλειας» ως μιας νέας αξίας ενάντια στο πεισματικά παράλογο.

Την αφέλεια να πιστέψεις ότι μπορεί ο άνθρωπος ν’ αλλάξει με τα ευγενή υλικά του πνεύματος, με τον έρωτα και την αγάπη. Που σημαίνει, ωστόσο, ότι έχει το δικαίωμα της επιλογής. Κάτι τέτοιο θα επιθυμούσε και η Ντόρα (πάλι από τους «Δικαίους»), αναφωνώντας: «θα θέλαμε ν’ απλώσουμε τα χέρια και ν’ αφήσουμε τον εαυτό μας να τρέξει προς την αγάπη. Η βρόμερή αδικία, όμως, κολλάει πάνω μας σαν ιός».