Ο Σέξπιρ με την ώσμωση θεατρικότητας και λογοτεχνικότητας

«Οσο για τις τραγωδίες του Shakespeare, ένας από τους σκοπούς της ζωής μου ήταν να αφήσω στα ελληνικά γράμματα ένα αληθινό μνημείο και είχα λάβει την απόφαση να μεταφράσω όλα τα έργα του μεγάλου ποιητή», έγραψε το 1919 ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης που πρόλαβε, μέχρι τον θάνατό του, το 1923, να μεταφράσει πέντε σεξπιρικά έργα. Ο Θεοτόκης ήταν ένας ανάμεσα σε αρκετούς που είχαν έναν τέτοιο σκοπό ζωής.

Οι μεταφράσεις του Σέξπιρ συνιστούν ένα κεντρικό κεφάλαιο της ιστορίας των νεοελληνικών ποιητικών-θεατρικών μεταφράσεων και, συνεπώς, συνέβαλαν καίρια στην ανάπτυξη και διαμόρφωση της νεότερης ελληνικής ποίησης. Σήμερα, την ιστορία της νεοελληνικής τύχης του Σέξπιρ, ιδίως εκείνη των μεταφράσεων των έργων του, την γνωρίζουμε σε μεγάλο βαθμό, καθώς, μεταξύ αρκετών ακόμα συμβολών, διαθέτουμε μια σχετική διατριβή (Πάνος Καραγιώργος, 1976) και τη βιβλιογραφία των μεταφράσεων (Αικατερίνη Δούκα-Καμπίτογλου, 1981). Οι Ελληνες μεταφραστές του Σέξπιρ, από τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας, αθροίζονται πλέον σε δεκάδες κι ανάμεσά τους αρκετοί ήταν ή είναι ποιητές.

Μεταξύ των σύγχρονων μεταφραστών του Σέξπιρ δεσπόζουσα θέση έχει ο ποιητής Διονύσης Καψάλης. Η πολύχρονη και πολύμοχθη ενασχόλησή του με τον Αγγλο δραματουργό και ποιητή χρονολογείται από τη δεκαετία του 1990, σημειώνοντας αρκετούς εκδοτικούς σταθμούς: Ρωμαίος και Ιουλιέτα (1996), Οθέλος (2006), Περικλής (2011), Ονειρο καλοκαιρινής νύχτας (2012), 25 [σεξπιρικά] σονέτα (2009).

Ο Καψάλης απέδωσε επίσης στην ελληνική ποιητικά έργα του Κόλεριτζ και της Ντίκινσον. Από το 2015 οι εκδόσεις Gutenberg ξεκίνησαν μια σειρά σεξπιρικών μεταφράσεών του στην οποία έως τώρα εκδόθηκαν τα τρία εδώ παρουσιαζόμενα έργα, ενώ έχει αναγγελθεί η έκδοση άλλων τριών (Περικλής, Μάκμπεθ και Οθέλος). Αν και οι περισσότερες από τις παραπάνω μεταφράσεις έγιναν ύστερα από παραγγελίες για παραστάσεις, η ανάγνωσή τους στα βιβλία, μαζί και με τα συνοδευτικά κείμενα πλαισίωσής τους, δείχνει ότι είναι απόρροια πρωτίστως της βαθιάς αγάπης και της πολύ μεγάλης εκτίμησης του Καψάλη για τον Σέξπιρ.

Ξεκινώ από τα κείμενα πλαισίωσης. Η σύντομη εισαγωγή στον Ρωμαίο και Ιουλιέτα και οι εκτενέστερες εισαγωγές-προλεγόμενα στην Κωμωδία των παρεξηγήσεων και στον Αμλετ, γραμμένες με το πυκνό δοκιμιακό ύφος του Καψάλη, όπου συνδυάζονται εύστοχες παρατηρήσεις και κατατοπιστικές πληροφορίες, μαρτυρούν ότι γνωρίζει σε βάθος τόσο την εκδοτική όσο και την αγγλόγλωσση φιλολογική και σχολιαστική-ερμηνευτική παράδοση γύρω από τα συγκεκριμένα έργα και τον Σέξπιρ γενικότερα· συνεπώς, διαθέτει τις αναγκαίες σοβαρές προϋποθέσεις ενός μεταφραστή ερχόμενου σε δημιουργική αναμέτρηση με εκείνο το παγκόσμιο λογοτεχνικό ορόσημο που το έργο του είναι «η πιο πληθωρική αίσθηση της πραγματικότητας που εισέβαλε ποτέ στη λογοτεχνία» (Harold Bloom).

Σε ένα από τα λιγοστά σημεία των εισαγωγών του, όπου ο Καψάλης σχολιάζει εμμέσως τις μεταφραστικές επιλογές του, θέτει το ζήτημα της επιδιωκόμενης εξισορρόπησης ανάμεσα στη θεατρικότητα (ενός λόγου που προορίζεται να παρασταθεί ως θεατρικό έργο) και την αναγνωσιμότητα (ενός κειμένου που διατηρεί τη λογοτεχνικότητα μιας κορυφής του Κανόνα, ανεξάρτητα από τον θεατρικό προορισμό του).

Οι μεταφράσεις του, κατά τη γνώμη μου, είναι επιτυχημένες επειδή επιτυγχάνουν αυτή την εξισορρόπηση. Προσφερόμενες, με άλλα λόγια, ως λογοτεχνικά αναγνώσματα, αποκομμένες δηλαδή από τη θεατρική εκφορά τους, μαρτυρούν αφενός τη μέριμνα και αφετέρου την ικανότητα του μεταφραστή-ποιητή να αναδημιουργήσει το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο ως υψηλή λογοτεχνία, ιδίως ως ποίηση.

Αυτή η μέριμνα-ικανότητα εκδηλώνεται με τον χειρισμό και της στιχουργικής μορφής και της γλώσσας. Κατ’ αναλογία με τα πρωτότυπα κείμενα, όπου επικρατεί ο blank verse (ανομοιοκατάληκτος ιαμβικός πεντάμετρος), αλλά και εμφανίζονται διάφορες άλλες φόρμες (από τα σονέτα μέχρι τον πεζό λόγο), έτσι ώστε να εναρμονίζονται οι υφολογικές μεταπτώσεις του περιεχομένου με τις διακυμάνσεις της μορφής, ο Καψάλης χρησιμοποιεί κυρίως στίχους του ιαμβικού μέτρου, συνήθως τον ενδεκασύλλαβο και τον δεκατρισύλλαβο. Τα μέρη σε σονέτα αποδίδονται με σονέτα και τα μέρη σε πεζό με πεζό.

Η ευρεία χρήση των διασκελισμών και η διατήρηση απόστασης ασφαλείας από ένα υποχρεωτικό μετρικό γράμμα (αμφότερα εκδηλώσεις της τεχνικής δεξιότητας που γνωρίζουμε και από την ποίηση του Καψάλη) δίνουν στις μεταφράσεις μια εκφραστική ροϊκότητα που συνδυάζεται με τη νοηματική ακρίβεια και καθαρότητα. Ετσι το κείμενο παραμένει σταθερά ποιητικό χωρίς όμως ίχνη τεχνητότητας.

Επίσης οι γλωσσικές επιλογές του Καψάλη, μακριά από κάποιο γλωσσικό γράμμα, αξιοποιούν το μεγάλο εύρος της ελληνικής στη διαχρονία της. Η δεσπόζουσα καθομιλουμένη ποικίλλεται, εκεί όπου το πρωτότυπο το απαιτεί, από λόγιους εκφραστικούς θύλακες και από τον επιλεκτικό χρωματισμό μιας παλαιικής ποιητικής γλώσσας.

Προκειμένου να κατορθωθούν τα παραπάνω, ο Καψάλης εκμεταλλεύεται τη μακρά μαθητεία του στο εργαστήρι της ελληνικής ποιητικής παράδοσης, μέρος του οποίου είναι και αρκετές από τις προηγούμενές του σεξπιρικές μεταφράσεις στη γλώσσα μας. Μόνο ένας ασκημένος αναγνώστης διακρίνει την εν λόγω μαθητεία, καθώς γι’ αυτήν ισχύουν οι ρήσεις του Ελιοτ: «Οι ανώριμοι ποιητές μιμούνται· οι ώριμοι ποιητές κλέβουν· οι κακοί ποιητές καταστρέφουν ό,τι παίρνουν. Οι καλοί ποιητές το μετατρέπουν σε κάτι καλύτερο είτε, τουλάχιστον, κάτι διαφορετικό».