Στις παγίδες των αναμνήσεων

Τα Ερμάρια του Χρόνου της Αγγελικής Γαρίδη είναι ένα βιβλίο για τη μνήμη και τα παιχνίδια της, για τις παγίδες των αναμνήσεων, για την ελαστικότητα του άτεγκτου χρόνου, για τους λαβύρινθους της γλώσσας, για την περιπέτεια της έρευνας, για το διφορούμενο της γραφής. Η συγγραφέας προσπαθεί να καταργήσει τη διάκριση ανάμεσα στην εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα, ανάμεσα σε ενεργό και παθητικό υποκείμενο.

Αυτό που θέλει να δείξει είναι πώς το υποκείμενο παράγεται μέσα από τη γλώσσα της αφήγησης καθώς προσπαθεί να κατασκευάσει ενεργητικά το παρελθόν ως μνήμη, κάτω από την επίδραση του σήμερα. Η μεθοδολογική αυτή επιλογή αναδεικνύει την ιδέα του Φρόιντ για την εκ των υστέρων κατασκευή της μνήμης, από τη σύντηξη φαντασίωσης και πραγματικότητας, ως μεγάλη συνεισφορά του στη μελέτη της Ιστορίας.

Το βιβλίο δεν σε πληροφορεί τόσο για το τι υπέφεραν οι ξεριζωμένοι πρόγονοι και κυρίως ο πατέρας της Μίλτος Γαρίδης και οι άλλοι αγωνιστές της δημοκρατίας στα μαύρα χρόνια της Κατοχής και του Εμφύλιου, όσο για την πάλη της ίδιας με τις αναμνήσεις της, με τα συναισθήματα, με τις αποσπασματικές και αντιφατικές πληροφορίες, με την όσφρηση των ιχνών, με την αποκρυπτογράφηση των γραπτών, με τις υποκειμενικότητες, με τα μυστικά, με τα κρυμμένα, με τα ανείπωτα… Ενα πραγματικό Rite de passage, όπως εκείνα που οδηγούν στην περίφημη Γέννηση του ήρωα μέσα από δοκιμασίες -ήρωα θηλυκού εδώ!

Αποφάσισε λοιπόν η συγγραφέας να κάνει αυτή τη διάβαση -τη Νέκυια όπως η ίδια τη χαρακτηρίζει-, να ερευνήσει και να μιλήσει για τους νεκρούς της, τους προγόνους της των δύο εκπατρισμένων οικογενειών που ρίζωσαν στο Παρίσι. κρίνοντας από την αρχή ότι η προσέγγισή της έπρεπε να γίνει μέσα από το προσωπικό βίωμα, με μια συνδυαστική χρήση των ιδιωτικών γραπτών ντοκουμέντων και των συνεντεύξεων -υλικού της προφορικής ιστορίας- με τη λογοτεχνική γραφή και θεωρία. Προσδοκώντας ότι η μέθοδος αυτή θα μπορούσε ν’ απελευθερώσει και ν’ αναδείξει τη μαρτυρία εκείνου του μαζικού τραυματισμού και των επιπτώσεών του στη μετέπειτα ζωή και στον ψυχισμό των ανθρώπων που χτυπήθηκαν από τα γεγονότα -και καθώς το τραύμα δεν περιορίζεται στη γενιά που το βίωσε- και των άμεσων απογόνων τους. Ούτως ή άλλως η προφορική ιστορία, πάντα διαμεσολαβημένη από τη μνήμη, πιστεύεται ότι είναι το καταφύγιο των ηττημένων, σε αντίθεση με την επίσημη ιστοριογραφία, την Ιστορία, που θεωρείται αφήγηση των νικητών.

Τι μπορεί να καταλάβει κανείς από τη σκοτεινή και περίπλοκη ιστορία της Ελλάδας του πολέμου, του Εμφύλιου και των δικτατοριών, μέσα από ελάχιστες και υπαινικτικές μαρτυρίες, λογοκριμένα γράμματα από φυλακές κι εξορίες, διάσπαρτες σημειώσεις που βρίσκει κατά τύχη; Πώς να κατανοήσει, μετά από τόσα χρόνια, τις επιλογές των ανθρώπων που προτίμησαν τη φυλακή, τα βασανιστήρια, ακόμη και τον θάνατο, παρά να απαρνηθούν τις ιδέες τους.

Μπορεί άραγε κανείς να είναι αντικειμενικός μπροστά στον πόνο, μπροστά στις έντονες συγκινήσεις; Και γιατί να είναι;… Πώς να μεταδώσει αυτό που κάποιοι άνθρωποι έχουν ζήσει στην πραγματικότητα;… Εικόνες κι ονόματα ξεπηδούν κάθε τόσο, θραύσματα μνήμης ανακατεμένα, ανθρώπινες μοίρες που πρέπει να ανασυνθέσω… Δυσκολεύομαι να δώσω μια ενότητα σ’ αυτές τις ιστορίες, που το μόνο κοινό σημείο τους είναι η παρουσία μου.

Κεντρικό πρόσωπο είναι πάντα ο πατέρας, αλλά παράλληλα, σαν σε διπλοτυπία, και η ίδια. Με αντίστοιχα έστω και αντίστροφα ερωτήματα:

Ο πατέρας μου δεν ήθελε να γράψει γι’ αυτά που είχε ζήσει, έλεγε ότι όλα είχαν ήδη ειπωθεί. Γιατί ο πατέρας μου πέρασε από δίκες; Γιατί παρά λίγο να καταδικαστεί σε θάνατο; Γιατί πέρασε τα νεανικά του χρόνια στη φυλακή; Γιατί ταπεινώθηκε, γιατί τον κακομεταχειρίστηκαν, γιατί τον βασανίσανε; Μου έδιναν πάντα την ίδια απάντηση: «Για το τίποτα». Γιατί δεν ρώτησα πιο επίμονα;

Γιατί αλήθεια ο Μίλτος Γαρίδης δεν ήθελε να μιλήσει ή να γράψει την ιστορία του; Κάποια ιδέα από το συγκλονιστικό Κονταμπάντο της μνήμης του Jacque Hassoun με βοήθησε να υποθέσω: ίσως γιατί ο αυστηρός Μίλτος -όπως και πολλοί άλλοι που σιώπησαν- είχε απορρίψει την προοπτική τού να επαναλαμβάνεται αναλλοίωτα ένα «σήμερα» και να προβάλλεται απατηλά στο μέλλον ως έχει, αποσυνδεδεμένο από τον χώρο και τον χρόνο που το δημιούργησαν.

Τραυματικά γεγονότα και διαψεύσεις τέτοιας έντασης, που η ψυχή αδυνατεί να καταγράψει, δεν μπορεί εύκολα να κουβεντιαστούν. Το τραύμα γίνεται «μυστικό», με την έννοια που δίνουν στη λέξη οι μυστικιστές: μυστικό δεν είναι κάτι που δεν πρέπει να ειπωθεί αλλά κάτι που δεν μπορεί να μεταδοθεί. Ωστόσο όσο ο χρόνος κυλάει, όσο ο κόσμος αλλάζει και οι παλιές αξίες λησμονιούνται, η ανάγκη της μετάδοσης πιέζει ως έσχατος φόρος τιμής σ’ ένα οδυνηρό τετελεσμένο. Πρέπει τότε να βρούμε άλλους τρόπους για να προσεγγίσουμε αυτό το «άφατο».

Τα λογοκριμένα γράμματα παραμορφώνουν τη γλώσσα αλλά και το περιεχόμενο της επικοινωνίας. Ενα είδος λόγου που προσποιείται την αμεσότητα του προφορικού με μια επιμελημένη διατύπωση ώστε να περάσει λαθραία και κάπως ποιητικά κάποια επιθυμητή αλλά απαγορευμένη πληροφορία.

Τα γράμματα αυτά των εξόριστων, ο θησαυρός της Αγγελικής, οριοθετούνται από δύο τομές, την τομή του χρόνου και του τόπου της γραφής αλλά και της ανάγνωσης. Η γενναιοδωρία της απόστασης της δίνει τη μεγάλη ευκαιρία για την ανάπτυξη μιας ιδιαίτερης λογοτεχνικής γραφής. Θα χαρακτήριζα το έργο της Α.Γ. μυθιστόρημα, ένα μυθιστόρημα που έχει ανακαλύψει τον λόγο και τον ρυθμό που θέλει να εκπέμψει, ένα μυθιστόρημα όπου ο λόγος της τέχνης συναντά τον λόγο της μεγάλης τέχνης της μνήμης των ανθρώπων των «ιστορικών εθνοτήτων» -κατά τον ορισμό της Mercedes Villanova- στις οποίες ανήκουν σίγουρα κι όλοι εκείνοι που κυνηγήθηκαν για τα πιστεύω τους.

Η Α.Γ. είναι η ηρωίδα μιας τέτοιας γραφής, μιας γραφής που «δεν φέρνει πάντα χαρά. Ωστόσο επιμένει, σαν ένας ανείπωτος πόνος που διστάζει να εκδηλωθεί. Μνήμη πιεστική, που λαβώνει, πικρή και γλυκιά μαζί».