Μια τελετουργία η μουσική

«Το τραγούδι δεν είναι σύνθημα ή πράξη εκτονώσεως. Ούτε μαστίχα για το στόμα αθλητικών εφήβων ή συντροφιά νυχτερινή για οδηγούς ταξί και φορτηγών. Είναι μια σχέση υπεύθυνη, μια πράξη ερωτική ανάμεσά μας που μας αποκαλύπτει. Τελετουργία που απαιτεί, τόσο από σας όσο και από μένα, μια προετοιμασία θρησκευτική, επίμονη άσκηση γνώσης και αθωότητας, αποκαλύψεως και ανιχνεύσεως, μνήμης και προφητείας»

Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τη γέννηση τριών μεγάλων Ελλήνων δημιουργών και διανοητών. Ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Μανώλης Αναγνωστάκης γεννήθηκαν το 1925 και χάραξαν ανεξίτηλα το σημάδι τους στον ελληνικό πολιτισμό. Ξαναδιαβάζοντας τα κείμενα του Μάνου Χατζιδάκι στο βιβλίο «Ο καθρέφτης και το μαχαίρι» (Ικαρος), που κυκλοφόρησαν σε νέα έκδοση, αντιλαμβάνεσαι ευθύς αμέσως την πολυσχιδή προσωπικότητά του, που φαίνεται να εκπληρώνει όχι μόνο τη ρήση του Σέξπιρ «η τέχνη ξεπλένει από την ψυχή τη σκόνη της καθημερινότητας» αλλά και ότι ο καλλιτέχνης λειτουργεί ως προπομπός της πορείας μας προς την αυτογνωσία αλλά και την κοινωνική μας συνείδηση ως πολίτες.

Τα τριάντα έξι κείμενα και συνομιλίες που περιέχονται στο βιβλίο δημοσιεύτηκαν κατά καιρούς σε περιοδικά και εφημερίδες και κάποια εκφωνήθηκαν σε ζωντανές ομιλίες προς το κοινό. Ο αναγνώστης όμως πολύ γρήγορα ξεχνά πως πρόκειται για κείμενα διάσπαρτα στον χώρο και τον χρόνο καθώς η γλωσσική «ταυτότητα» του δημιουργού τους τα ενοποιεί ως ένα έργο ενιαίο ενός καλλιτέχνη-διανοούμενου που παρεμβαίνει με χαρισματική λογοτεχνικότητα σε διαχρονικά ζητήματα. Εκτός όμως από αυτά τα κείμενα στο βιβλίο περιλαμβάνονται και συνομιλίες ή προσωπογραφίες ανθρώπων που ο Μάνος Χατζιδάκις σέβεται, θαυμάζει, αγαπά και εκτιμά. Ανάμεσά τους ο Λεωνίδας Κύρκος, ο Μορίς Μπεζάρ, ο Νίκος Γκάτσος, ο Οδυσσέας Ελύτης, η Μάτση Χατζηλαζάρου.

Στο κείμενο «Για τη 13η επέτειο της αποκαταστάσεως της Δημοκρατίας» ο Χατζιδάκις μιλά για τη νέα γενιά της εποχής του, με λόγια που απευθύνονται στο σήμερα: «Μιλάμε συχνά για τη μάστιγα που χτυπά τους νέους μας. Για τα ναρκωτικά και την πολιτική αδιαφορία. Κι εννοούμε να παραλείπουμε τη μόνη αλήθεια, πως εμείς τους οδηγούμε στην αδιαφορία και στα ναρκωτικά, με τις προϋποθέσεις ζωής που τους δημιουργήσαμε. Τα ναρκωτικά εμείς τους τα δίνουμε για να τους εκμεταλλευθούμε. Και φυσικά εκείνοι διαλέγουν τα δικά τους ναρκωτικά, τουλάχιστον αυτά που τους εμπνέουν και τους κάνουν κέφι. Ποια η διαφορά της υποταγής στο απάνθρωπο κράτος από την υποταγή στον ανάλγητο έμπορο ναρκωτικών; Ο θάνατος είναι πολλές φορές μια προοπτική καλύτερη από την πολύχρονη εκμηδένιση. Κι ας μην παριστάνουμε τους αφελείς κυνηγούς μερικών αχρείων μικρέμπορων και μερικών αρρώστων που κάνουν χρήση ηρωίνης. Επιτέλους, Δημοκρατία δεν μπορεί να είναι ο Φαρισαϊσμός».

Πέρι Τέχνης και πολιτικής, ένας μεγάλος διάλογος που απασχολεί και σήμερα, ο Χατζιδάκις επισημαίνει: «Κάνετε δικό σας μόνο το σύνθημα που αξίζει: μέσα στην Τέχνη, έξω από το κόμμα. Κι ας σταθεί η αληθινή Τέχνη για την όποια πολιτική σας τοποθέτηση χωρίς φραγμούς, χωρίς περιορισμούς, χωρίς δισταγμούς. Γιατί η Τέχνη περιέχει τα πολιτικά προβλήματα του καιρού της, ενώ η ασκούμενη πολιτική δεν περιέχει ούτε ένα σταγονίδιο από την υψηλή διαχρονική Τέχνη. Γι’ αυτό λοιπόν: έξω από το κόμμα, μέσα στην πολιτική και την Τέχνη που την περιέχει!».

Πλούσια νοημάτων και πολιτικών αναγωγών περί πολιτικού πολιτισμού είναι η συνομιλία του με τον Λεωνίδα Κύρκο. Τον ρωτά για το εκλογικό σύστημα και την τότε μεγάλη άνοδο του ΠΑΣΟΚ και ο Κύρκος απαντά: «Λοιπόν εμείς λέμε ότι η δημοκρατία με τη σύγχρονή της έννοια -διότι μας πάει στον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού- σημαίνει μια ευρύτερη συναίνεση των προοδευτικών κομμάτων, αλλά και των κοινωνικών οργανώσεων… Να ακούω τον Μάνο τον Χατζιδάκι. Διότι ο Μάνος Χατζιδάκις μπορεί θεωρητικά να ψηφίζει -δεν με ενδιαφέρει τι ψηφίζει- αλλά τη γνώμη του εγώ την έχω ανάγκη. Κι όχι μόνο για τα καλλιτεχνικά θέματα. Γιατί είναι ένας ώριμος άνθρωπος, ένας Ελληνας που έχει διανύσει μιαν ιστορία σε τούτο τον τόπο, που έχει συγκεντρώσει πελώρια πείρα, αντιφατική, αντιθετική, μου χρειάζεται η γνώμη του. Μου χρειάζεται λοιπόν μια δημοκρατία που θα λαμβάνει υπ’ όψιν –όχι για να την υιοθετεί αναγκαστικά- και τη γνώμη του. Τα είχαμε πει έγκαιρα όλα αυτά. Κανείς δεν μας άκουσε».

Αξιοσημείωτο είναι και το κείμενο για τον Γιάννη Τσαρούχη που εμπεριέχει τις απόψεις του για τον υπερτουρισμό: «Ο τουρισμός έγινε η μόνη μας επιδίωξη, το κράτος βρήκε έναν εύκολο τρόπο να καλύψει την ανικανότητά του στα οικονομικά προβλήματα του τόπου, ενώ συγχρόνως άρχιζε η δίωξη του σοβαρού και η άνθηση χασάπικων και βαλκανικών συρτακίων, προς άγραν χρημάτων και εραστών! Η “λεβεντιά” απέκτησε τα ενδύματα της Τρούμπας κι ένας καινούργιος ηθικός κώδικας άρχισε να κατευθύνει τον εξ Αράβων γειτόνων προερχόμενον αισθηματισμό μας. Πήγαμε πάλι έναν αιώνα πίσω και με κατεύθυνση ανατολική. Το περίφημο τραγούδι του Τσιτσάνη “Θα πάω εκεί στην Αραπιά” βγήκε προφητικό. Εμείς βέβαια δεν πήγαμε, αλλά τη φέραμε την Αραπιά στον τόπο, “χωρίς συστάσεις”, και αποκτήσαμε εντός ολίγου όλες τις αισθηματικές καταβολές και συνήθειες. Ο Τσαρούχης εφανερώθη, απ’ την αρχή, ένας γενναίος αντιστασιακός. Κι όχι ένας αντιστασιακός των συνθημάτων, των γηπέδων και των μεταδικτατορικών επίκαιρων. Αντιστασιακός στη φθορά και στο ψέμα σαν γνήσιος φορέας ήθους, πολιτισμού και ατελείωτου ταλέντου». Ο δημιουργός του βιβλίου, ο Μάνος Χατζιδάκις όλων των Ελλήνων, δεν σταμάτησε ποτέ να κοιτάζει κατάματα στον καθρέφτη τις παθογένειες της χώρας του, ούτε σταμάτησε να βάζει το μαχαίρι βαθιά στο κόκαλο μιας κοινωνίας που από τη Μεταπολίτευση ώς τώρα προσπαθεί να βρει τον βηματισμό της κάνοντας πολλά βήματα προς τα μπρος και ταυτόχρονα αρκετά προς τα πίσω. Αλλωστε, αυτός είναι ο ρόλος των μεγάλων δημιουργών: να οδηγούνται από την ανάγκη να δουν το όνειρό τους για μια ιδεατή κοινωνία να γίνεται πραγματικότητα.